Günümüzde giderek yaygınlaşan insani krizler, insanların acılarını hafifletmek ve onlara destek olmak için etkili ve yenilikçi çözümler bulmayı gerektirmektedir. İnsani krizlerin ele alınmasında İslami sosyal finansın rolü bu noktada öne çıkar. Islamic Development Bank ve Islamic Relief Worldwide gibi kuruluşların yanı sıra LaunchGood gibi mikrofinans örnekleri ve kitlesel fonlama platformları insani amaçlar için İslami sosyal finansmanı kolaylaştıran güncel aktörlerdir. Bu yazıda İslami sosyal finans olgusu değerlendirildikten sonra ayrıca, COVID-19 salgını ve 2023’te Türkiye’de yaşanan depremler dahil olmak üzere güncel krizler esnasında İslami sosyal finansın ürettiği çözümlerden bahsedilecektir.
İslami Sosyal Finansın Tanımı
İslami sosyal finans, Müslüman toplumlarda ve ötesinde toplumsal ve insani ihtiyaçlar için İslami ilkeleri temel alarak geliştirilen finansal mekanizma ve uygulamaları ifade eder. Bu finansal mekanizmalar zekât, sadaka, vakıf ve karz-ı hasen gibi İslami prensipler tarafından yönlendirilir. Bu araçlar sosyal refahı, yoksulluğun azaltılmasını ve sürdürülebilir kalkınmayı teşvik etmektedir. Geleneksel finansın aksine İslami sosyal finans, adil kaynak dağılımına ve toplumsal ihtiyaçların karşılanmasına öncelik verir.
Zorunlu bir bağış biçimi olan zekât, yoksullara ve ihtiyaç sahiplerine yardım etmek için servetin belirli bir kısmının toplanması ve dağıtılmasıdır. Sadaka ise zorunlu zekâtın haricinde, genellikle çeşitli hayır işlerine katkıda bulunan gönüllü bağışlardır. Vakıf, arazi, bina veya fon gibi varlıkların vakfedilmesi ve elde edilen gelirin hayır amaçlı kullanılması anlamına gelir. Karz-ı hasen, ihtiyaç sahibi bireylere veya topluluklara verilen, finansal katılımı teşvik eden ve ekonomik eşitsizlikleri azaltan faizsiz kredileri ifade eder. İslam’ın kuruluş dönemlerinde ve Peygamber Efendimiz(s.a.v)’in örnekliğine dayanan bu uygulamalar günümüzde de yaygın ve etkin bir potansiyele tekabül eder.
İslami Sosyal Finans Örnekleri
Müslümanlar İslami sosyal finans konusunda önemli bir farkındalık ve bilgi düzeyine sahiptir. İslami öğretiler, Müslümanları hayır işlerinde bulunmaya ve ihtiyaç sahiplerine yardım etmeye teşvik etmektedir. İslami sosyal finans ilkelerinin anlaşılmasını teşvik etmek ve uygulanmasını kolaylaştırmak için din âlimleri, kuruluşlar ve eğitim kurumları tarafından çaba sarf edilmektedir.
İslami sosyal finans, İslami ilke ve değerlere uygun finansal uygulama ve araçları ifade eder. İslami bankacılık, İslami mikrofinans, İslami sigorta (tekafül) ve İslami hayırseverlik gibi kavramları içerir. Bu uygulamalar, faiz (riba) almayı veya ödemeyi yasaklayan ve sosyal refahı ve etik davranışları teşvik eden İslam hukukuna dayanmaktadır. Müslümanların İslami sosyal finans konusundaki farkındalığı coğrafi konum, kültürel geçmiş ve eğitim düzeyi gibi faktörlere bağlı olarak değişmektedir (D. Hadji Latif, 2019). Müslümanlar genellikle faiz yasağı da dâhil olmak üzere İslami finansın temel ilkelerine aşinadır. İslami bankacılık, Müslümanların çoğunlukta olduğu ülkelerde ve topluluklarda dünya çapında önemli bir ilgi ve popülerlik kazanmıştır.
İslami sosyal finans, sosyal refahı teşvik eden çeşitli kurum ve kuruluşlar aracılığıyla küresel olarak uygulanmaktadır. Önemli örnekler arasında İslam Kalkınma Bankası (IsDB) ve Islamic Relief Worldwide yer almaktadır. 1975 yılında kurulan IsDB, merkezi Suudi Arabistan’ın Cidde kentinde bulunan çok taraflı bir kalkınma finans kuruluşudur. Çeşitli projeler ve girişimler için mali yardım ve destek sağlayarak üye ülkelerde ekonomik kalkınmayı ve sosyal ilerlemeyi teşvik etmeyi amaçlamaktadır. IsDB İslami finans ilkelerini teşvik ederek İslami bankacılık ve finansın küresel olarak büyümesini ilerletmede etkili olmuştur.
Islamic Relief, muhtaç topluluklara yardım eden ve onları destekleyen uluslararası bir insani yardım kuruluşudur. Kuruluş 40’tan fazla ülkede faaliyet göstermekte ve çeşitli kalkınma projeleri ve yardım programları uygulamaktadır. Islamic Relief, projelerine ve bağış toplama çabalarına zekât ve sadakayı dahil ederek İslami sosyal finans ilkelerini teşvik etmektedir. Bunlar, İslami sosyal finans alanında öncü rol oynayan kuruluşlardan sadece iki örnektir. Dünya çapında çok sayıda başka İslami banka, mikrofinans kurumu ve hayırsever kuruluş da kendilerini İslami finans ilkelerini teşvik etmeye ve uygulamaya adamıştır.
İslami Sosyal Finansın Araçları
İslami sosyal finans, insani krizler sırasında kaynakların harekete geçirilmesi, etkin tahsisi ve dağıtımının sağlanması için özgün bir yaklaşım sunmaktadır. Üç temel aracı vardır:
• Bir katalizör olarak zekât: Zekât, krizler sırasında kaynakların harekete geçirilmesinde önemli bir katalizör olabilir. Uygun toplama ve yönetim sistemlerinin uygulanması ile zekât fonları, sağlık, gıda güvenliği, barınma ve eğitim gibi kritik alanlara yönlendirilebilir.
• Sürdürülebilir bir kaynak olarak vakıf: Vakıf, daimî niteliği ile sürdürülebilir ve sürekli bir finansman kaynağı sağlar. Krizler sırasında, vakıf varlıkları acil ihtiyaçları karşılamak için stratejik olarak kullanılabilirken; elde edilen gelir devam eden yardım çabalarını ve sürdürülebilir kalkınmayı destekleyebilir. Özellikle Osmanlı döneminde vakıf çalışmaları gelişerek eğitim kurumlarının, hastanelerin ve hayır kurumlarının toplum yararına kurulmasına katkıda bulunmuştur. (Abdul Latif, Nik Din ve Mustapha, 2018)
• Acil yardım olarak sadaka: Sadaka, insani krizler sırasında acil bir yardım mekanizmasıdır. Bireylerin acil durumlara hızlı bir şekilde yanıt vermesini sağlayarak etkilenen nüfuslara temel yardım sağlar. Sadaka fonları acil sağlık hizmetleri, barınma ve diğer acil ihtiyaçlar için kullanılabilir.
İnsani Krizlerle Mücadelede Mikrofinans ve Kitlesel Fonlama
Mikrofinans, insani krizlerden sonra bireylerin ve toplumların hayatlarını insan onuruna yaraşır bir şekilde yeniden inşa etmeleri için onları güçlendirecek ve destek sağlayacak bir mekanizmadır. Doğal afetlerin veya çatışmaların ardından geleneksel bankacılık hizmetlerine erişim ciddi şekilde kesintiye uğrayabilir ve insanlar kendilerini ve ailelerini geçindiremez hale gelebilirler. Mikrofinans kuruluşları bu boşluğu doldurmak için devreye girerek küçük krediler, tasarruf hesapları ve krizlerden etkilenenlerin özel ihtiyaçlarına göre uyarlanmış finansal hizmetler sunar. Mikrofinans, bireylerin sermayeye erişimini sağlayarak küçük işletmeler kurmalarını veya canlandırmalarını, geçim kaynaklarını güvence altına almalarını ve gelecekleri üzerindeki kontrollerini yeniden kazanmalarını sağlar. Bu, acil iyileşme sürecine yardımcı olur ve etkilenen topluluklarda uzun vadeli ekonomik istikrar ve kendi kendine yeterlilik için temel oluşturur.
Güçlendirici ve kapsayıcı işleyişi sayesinde mikrofinans, insani krizlerin etkileriyle mücadele etmek ve sürdürülebilir kalkınmayı teşvik etmek için güçlü bir araç haline gelmektedir. Bölgedeki pek çok insani sorunun çözümü için çalışan Türk kurumları, mikrofinans uygulamalarının istisnai örneklerini barındırmaktadır. Suriye iç savaşı başladığından bu yana Türk Kızılayı, özellikle mülteci kadınlara yönelik mesleki eğitim kursları ve çalışma fırsatları sunmaktadır (Sabah, 2019). Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA), krizlerin etkilerini hafifletmek için hakemli birçok mikrofinans çalışmasını desteklemektedir (TİKA, 2022).
Somali’de TİKA desteğiyle kurulan hastanenin açılışı.
Bu kurumların yanı sıra Güney Asya ve Güneydoğu Asya, dünya genelinde mikrofinans uygulamaları konusunda ilk akla gelen bölgelerdir. Başarılı mikrofinans uygulayıcı kurumlarından biri olan Akhuwat, 2001 yılından bu yana özellikle Pakistan’da 800 şubesi ile bu alanda öncülük etmektedir (Akhuwat, 2022). Akhuwat, özellikle doğal afetler sırasında bölgesindeki krizleri hafifletmek için programlar yapmaya devam etmektedir.
Kitlesel fonlama platformları, LaunchGood gibi platformlar sunarak İslami sosyal finans için değerli araçlar olarak ortaya çıkmıştır. LaunchGood, İslami hayırseverlik projelerine odaklanan küresel bir kitlesel fonlama platformudur. Bireylerin afet yardımı, sağlık girişimleri, eğitim ve toplumsal kalkınma gibi çeşitli amaçlar için fon toplamasına imkân tanır. LaunchGood, bir topluluk ve şeffaflık hassasiyetiyle kampanyaların, İslami değerlere ve ilkelere dayalı olarak bağış toplama uygulamalarını teşvik eder. Ayrıca, bireylerin projelerle etkileşime girebileceği bir platform sağlar. Bu platform, değerlerine uygun olan amaçlara katkıda bulunan bireylere, küresel Müslüman toplumunda sahiplenme duygusu ve ortak sorumluluk hissi geliştirerek katkı sağlar. Yakın zamanda Sudan’daki askeri kriz, bu duruma bir örnektir. LaunchGood, krizin olumsuz etkileriyle mücadele etmek için ortaklarıyla birlikte kampanyalar başlatmıştır (Sudan Krizi LaunchGood, 2023).
Krizlerde İslami Sosyal Finansın Rolü
İslami sosyal finans, salgın dönemi ve 2023’teki Türkiye depremleri de dahil olmak üzere son krizler sırasında olumlu etkisini göstermiştir. COVID-19 salgınına yanıt olarak, Islamic Relief ve Muslim Hands gibi STK’lar, küresel çapta etkilenen topluluklara sağlık ekipmanı, gıda yardımı ve destek sağlamak için girişimler başlattı (Muslim Hands, 2020). Bu kuruluşlar, zekât ve sadakadan yararlanarak acil yardım ve temel hizmetleri sağlamak için kaynakları etkin bir şekilde kanalize etmiştir. İslam Kalkınma Bankası Grubu, İslam İşbirliği Teşkilatı tarafından başlatılan İslami Dayanışma Fonu ile pandemi dönemi tedbirleri ve ihtiyaçları doğrultusunda, öncelikle az gelişmiş üye ülkelere dağıtılmak üzere 2,3 milyar dolarlık bir yardım programı başlatmıştır. Gambiya ve Lübnan’a yapılan yardımlar bu bağlamda örnek gösterilebilir (“Islamic Solidarity Fund Delivers First Tranche of Coronavirus Urgent aid to Least Developed Member States”, 2020).
Türkiye 2023 depremleri sırasında, İslami sosyal finans kurumları barınma, tıbbi yardım ve yeniden inşa çabaları da dahil olmak üzere acil yardım sağlamak için kaynakları seferber etmiştir. Qatar Charity, Türk Kızılayı ve yerel kuruluşlar etkili müdahaleleri ve uzun vadeli iyileştirme programları sağlamıştır. Katar, neredeyse tüm kurumlarıyla depremzedelere yardım etmek için sahada bulunmuştur. Katar ayrıca, 2022 Dünya Kupası’nda kullanılan 10.000 mobil evi yenileyip tefriş ederek depremzedelere göndermiştir (AlJazeera, 2023).
Depremde kolektif yardım hareketine örnek olarak LaunchGood’un öncülük ettiği Türkiye, Suriye ve Lübnan depremzedeleri kampanyaları örnek gösterilebilir. Hızlı bir şekilde başlayan deprem yardım çağrısı ile 8,5 milyon dolardan fazla yardım toplandı ve 70’ten fazla kampanya ile toplanmaya devam etmektedir (Earthquake Relief LaunchGood, 2023). Yardımların çoğu yerel ortaklarla ihtiyaç sahiplerine ulaştırılmaktadır.
Sonuç olarak İslami sosyal finans, kaynakları harekete geçirerek adil dağıtımı teşvik ederek ve sürdürülebilir kalkınmayı destekleyerek insani krizleri ele almaktadır. Toplulukları güçlendirir, sosyal uyumu güçlendirir ve İslami öğretilerde derin bir tarihsel temele sahiptir. İslam Kalkınma Bankası ve Islamic Relief Worldwide gibi öncü kuruluşlar, İslami sosyal finans ilkelerinin küresel çapta ilerlemesinde etkili olmuştur. Müslümanlar, İslami sosyal finans konusunda farkındalık ve ilgi göstermekte, anlayış ve uygulamayı teşvik etmek için sürekli çaba sarf etmektedir. LaunchGood gibi kitlesel fonlama platformları etkili bağışları ve toplumsal katılımı kolaylaştırmaktadır. Yakın zamanda yaşanan krizler, İslami sosyal finansın yardım sağlama ve uzun vadeli iyileşmeyi destekleme konusundaki olumlu etkisini ortaya koymuştur. İslami sosyal finans, insani zorlukların üstesinden gelmek ve dirençli toplulukları teşvik etmek için güçlü bir araçtır.
Kaynakça
Abdul Aziz, A. & Zhang, W. (2019). Can Islamic social finance be the key to end poverty and hunger? Erişim adresi: https:// bit.ly/3X4Hl8A
Abdul Latif, S., Nik Din, N. M., & Mustapha, Z. (2018). The Role of Good Waqf Governance in Achieving Sustainable Development. Environment-Behaviour Proceedings Journal, 3(7).
Akhuwat. Islamic Micro Finance. Erişim adresi: https://bit. ly/43xN7lp
Al-Awlaqi, M. A., & Aamer, A. M. (2022). Islamic financial literacy and Islamic banks selection: an exploratory study using multiple correspondence analysis on banks’ small business customers. International Journal of Emerging Markets.
Aljazeera (2023). Qatar ships World Cup portable homes to quake-affected Turkey. Erişim adresi: https://bit. ly/3Co0J6N
Anadolu Ajansı. Qatar to send 10,000 mobile homes for quake victims in Syria, Türkiye. Erişim adresi: https://bit. ly/3oXdGkO
D. Hadji Latif, S. (2019). Awareness and Perceptions of Muslim Society towards Islamic Banking in the Philippines. International Journal of Islamic Economics and Finance (IJIEF), 1(2).
Husin, M. M. (2021). Islamic Social Financing: Protecting Economies and Communities in the COVID-19 Era and Beyond. Erişim adresi: https://bit.ly/3P3VKQj
Islamic Relief (2023). UK coronavirus response. Erişim adresi: https://bit.ly/3p2ISiH
Kuanova, L. A., Sagiyeva, R., & Shirazi, N. S. (2021). Islamic social finance: A literature review and future research directions. Journal of Islamic Accounting and Business Research, 12(5), 707–728.
LaunchGood (2023). Urgent Earthquake elief: Türkiye, Syria & Lebanon. Erişim adresi: https://bit.ly/3oYAP6x
LaunchGood. Sudan Crisis. Erişim adresi: https://www. launchgood.com/sudancrisis
Muslim Hands (2020). Our Response to the Coronavirus Pandemic. Erişim adresi: https://bit.ly/3qKqdZi
OIC (2023). Islamic Solidarity Fund Delivers First Tranche of Coronavirus Urgent aid to Least Developed Member States. Erişim adresi: https://bit.ly/3qLTEKG
Qatar Charity. Earthquake victims Erişim adresi: https://bit. ly/3P4afU3
Sabah, D. (2019, January 2). Lifelong learning classes give Syrian refugees chance to socialize. Erişim adresi: https://bit. ly/3N67ajE
Shakirah, A. (2023). The Role of Waqf in Healthcare Ethis Blog. Erişim adresi: https://bit.ly/3oSaK9l TİKA (2022).
TİKA and Turkish Red Crescent’s Vocational Training Support in Sudan Continues. Erişim adresi: https:// bit.ly/3Noe7xU
Türk Kızılay (2023). Türk Kızılay is Always There For Easthquake Victims. Erişim adresi: https://bit.ly/3Nn9Zxh
United Nations Development Programme (2019). Islamic finance for social good Erişim adresi: https://bit.ly/43RvNYn
***
Kaynak: PLATFORM