Ali Can Yenice
İslami sosyal finans ekosistemine, karma ve saf İslami sosyal finans kurumları hizmet etmektedir. Bu girişimlerden bazıları kazanç getirirken bazıları maddi bir kazanç amacı taşımamaktadır. Örneğin hayırsever bağışlarına dayalı zekât, sadaka, karz-ı hasen gibi faaliyetler kazanç odaklı değilken, kitle fonlamasına dayalı sosyal proje finansmanları kazanç getirebilmektedir. Dolayısıyla ticari veya ticari olmayan tüm faaliyetlerin İslami sosyal finansa hizmet edebileceği düşünülmektedir. Başlıca İslami sosyal finans sağlayıcıları şunlardır (Tahiri Jouti, 2019).
(1) Zekât Müessesesi: Müslümanların borç ve temel ihtiyaçlarından arta kalan malvarlığının, nisap miktarının üstünde olduğu durumlarda ödemekle yükümlü olduğu mali ibadet olan zekâtın (Okur, 2018, p. 193) özellikle fakirlik ve yoksulluk sorunlarını gidermeye yönelik büyük umut olduğu bilinmektedir. Bu doğrultuda özellikle İslam İşbirliği Teşkilatı üyesi ülkelerdeki zekât potansiyelinin yoksulluk, açlık, eğitim vb. sosyo-ekonomik sorunlara önemli bir çözüm sağlayabileceği çok sayıdaki çalışmada vurgulanmaktadır (Ayrıntılı bilgi için bakınız: Nasim Shah Sirazi Amin Md. Fouad, 2010; Shaikh, 2016; Shirazi, 2014).
(2) Vakıf Kurumları: Bir malın mülkiyetini belirli bir amacı gerçekleştirmek üzere ebediyen tahsis etmek anlamına gelen vakıf, İslam medeniyetinin önemli bir hayır kurumudur (Günay, 2012). Hayırseverlerin vakfiyeleri, İslam toplumlarının eğitim, sağlık, barınma, altyapı, dini vb. hizmetlerin büyük çoğunluğunu üstlenmektedir ve özellikle Osmanlı tarihinde kamunun yükünü hafifleten önemli bir sosyo-ekonomik aktör olmuştur. Gönüllülüğe dayalı olarak yaygınlaşan bu kurumlar İslam toplumlarının hayır geleneğine önemli katkılarda bulunmuştur.
(3) İslami Mikrofinans Kurumları: Yoksulluk ve bunun bir sonucu olan finansal dışlanmaya alternatif bir çözüm olarak İslami mikrofinans kurumları (İSFK) mikro kredi faaliyetleri yürütmektedir. Bu kurumlardan bir kısmı kâr amaçlı iken bir kısmı da kâr amacı gütmemektedir. İslami mikrofinans alıcıları, genellikle aşırı yoksul kişiler ve mikro krediye ihtiyaç duyan küçük işletme sahipleridir (Özdemir, 2019, p. 112). İSFK yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği, finansal dışlanma, sosyal güvenliğe sahip olmama, eğitimsizlik vb. sorunlara yönelik önemli bir İslami sosyal finans sağlayıcısıdır.
(4) İslami Bankalar: İslami finansın önemli bir aktörü olan katılım bankaları, sosyal sorumluluk projeleri kapsamında çevreci ve kapsayıcı finansman sağlayabilmektedirler. Bu kurumlar İslami sosyal finans ekosistemi için destekleyici politikalar uygulayarak sosyal refaha katkıda bulunabilirler.
(5) Kitle Fonlaması ve Finansal Teknolojiler: Son yıllarda finansal teknolojilerde olağanüstü gelişmeler yaşanmaktadır. İslami kitle fonlaması platformları da küçük, orta ve büyük ölçekteki iş girişimlerine ve insanların temel ihtiyaçlarının (barınma, iş, gıda vb.) karşılanması için yapılan kampanyalara karşılıklı veya karşılıksız fon sağlamaktadır. Murabaha (kârlı-taksitli satış) ve müşareke (sermaye-sermaye ortaklığı) sözleşmeleriyle varlık temelli finansman veya bağış ve ödül yollarıyla karşılıksız finansman sağlayan İslami kitle fonlaması platformları, finansmana erişimi kolaylaştırmaktadır (Saiti, Musito, & Yucel, 2018).
(6) İslami Sermaye Piyasası Ürünleri: Borç temelli sözleşmeler yerine, varlık ve şer’i temelli (yani Makâsıdüş-şerîa gerçekleştirmeyi hedefleyen) ürünler İslami sosyal finans ekosisteminin finansman sağlayıcılarıdır. Yeşil sukuk enstrümanının, yoksulluk, enerjiye erişim ve çevre konularında finansmana erişime olanak tanıyarak, ulusal ve bölgesel kalkınmaya destek sağladığı bilinmektedir (Aassouli, Asu[1]tay, Mohieldin, & Nwokike, 2018).
(7) İslami Kooperatifler: Dünyanın birçok yerinde konut, tarım, ulaşım, finansman gibi hususlarda Müslümanların bir araya gelerek kooperatifler kurduğu ve bu kurumlar aracılığıyla İslam iktisadının ilkelerine uygun finansal işbirlikleri yaptığı görülmektedir. Özellikle yerelde bu kurumların üyelerine birçok faydasının olduğu gözlemlenmiştir (Seed & Akbarzadeh, 2001).
(8) Banka Dışı Formel/Enformel Kurumlar: Her toplum kültürüne, finansal alışkanlıklarına ve sosyo-ekonomik ihtiyaçlarına hitap eden finansal çözümler oluşturmaktadır. Finansal sistem, kredi geçmişi olmayan veya kredibilitesi düşük olan bireylere finansman sağlamada katı ve dışlayıcı kriterlere sahiptir (Atbani & Trullols, 2019, p. 123). Bunun neticesinde bireyler alternatif çözüm yolları geliştirerek formel veya enformel kurumlar oluşturmuşlardır. Bu alternatif çözümler bazen finansal yenilik olarak bazen de işbirliği ve dayanışma grupları olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’de tasarrufa dayalı faizsiz finans kurumları, para, altın vb. günler ve sandık gibi uygulamalar bunlardan bazılarıdır.
İslami sosyal finans faaliyeti yürüten kurumların iki farklı finansman şekli bulunmaktadır: Bağışa dayalı finansman ve ticari finansman. Bağış temelli enstrümanlar ticari olmayan zekât, sadaka ve karz-ı hasen gibi faaliyetler aracılığıyla finansman sağlamakta iken; ticari finansman mudarebe (emek-sermaye ortaklığı), müşareke, murabaha vb. şer’i uyumluluğu olan enstrümanlar ile ticari bir girişimi fonlamaktadır. Ancak burada belirtilmesi gereken husus, İslami sosyal finans faaliyetinin Makâsıdüş-şerîa’yı hedeflemesiyle sosyal etki oluşturduğudur. Yani ticari bir aktivite sosyali de içinde barındırmakta, böylece toplumun temel ihtiyaçlarının karşılanması, eğitim, sağlık, barınma, enerji, temiz suya erişim vb. hususlara yönelik girişimlere öncelik tanınmaktadır. Ticari finansman sağlayan kurumlar ya doğrudan sosyal refaha katkıda bulunacak girişimler yaparlar ya da bu tarz girişimlere finansman desteği sağlayarak dolaylı katkıda bulunurlar (Tahiri Jouti, 2019, p. 254). Örneğin, İslami bir banka sosyal sorumluluk faaliyeti olarak öğrencilere burs vererek sosyal refaha doğrudan katkıda bulunurken çevreci bir projeyi finanse ettiğinde dolaylı olarak sosyal refaha hizmet etmiş olur. Dolayısıyla İSF sağlayıcılarının her biri doğrudan veya dolaylı İSF ekosistemine katkı sağlamaktadır.