Bey‘ bi’l-İstiğlâl, bir kimsenin (bayiin) bir malı tekrar kendisinin kiralaması şartıyla vefaen satmasıdır. Mesela A şahsı kendi mülkü olan evini B şahsına semenini geri verdiğinde evi geri almak üzere 10.000.000 TL’ye satsa ve evi boşaltıp B şahsına teslim ettikten sonra o evi tekrar kendisi B şahsından bir yıllığına 1.000.000 TL kira ile kiralarsa, bu muamele bir bey bi’l- istiğlal olmuş olur.
Bu satışın hükmü konusunda Hanefi fukahası arasında farklı görüşler ileri sürülmüşse de, mebiin tahliye edilip, müşteriye teslim edilmesinden sonra, bayi o mebii malum bir müddet ve malum bir ücret ile kiralarsa, bu kiralama (isticar) sahih olup, ücret de lazım olacağına fetva verilmiştir.
İstiğlalen satışta mebi tahliye ve teslim olunmaksıın kiralansa, ücret lazım gelmez. Fakat, karşılığında vefaen mal satın alınan borç yetim veya vakıf malı ise ecr-i misil gerekir.
Mesela, bir kimsenin (A şahsının) diğer kimseden (B şahsından) istiğlalen satış yoluyla satın aldığı evi tahliye ve teslim etmeden yine o kimseye (B şahsına) bir seneliği 1.000.000 TL’ye icare edip de o kimse (B şahsı) dahi o evde otursa ecr-i müsemma (kararlaştırılan kira) lazım gelmeyeceği gibi, ecr-i misil dahi lazım gelmez. Fakat bir kimseye, mütevelliden ödünç aldığı vakıf para mukabilinde evini mütevelliye bey bi’l-istiğlal yoluyla satıp, o evi tahliye ve teslim etmeden belli bir ücret ile belli bir süre kiralarsa, oturduğu sürenin ecr-i mislini vermesi gerekir.
Bu satış, bey bi’l-vefa ile isticar (kiralama)dan mürekkeb bir muameledir. Bu satışın sonunda, paraya ihtiyacı olan kimse, anlaştıkları bir müddet için vefaen satıp geri kendisi kiraladığı malına ödediği kira mukabilinde, ihtiyacı olan ödüncü temin etmiş olmaktadır. Ya da yine bu kira mukabilinde borcunu erteletmiş olmaktadır. Vefaen satışta müşteri mebiin semeni olarak verdiği para kendisine geri ödeninceye kadar ya da bayiden olan alacağı kendisine ödeninceye kadar mebiden faydalanmakta idi; bey bi’l-istiğlalde ise semen olarak verdiği para veya bayiden olan alacağı kendisine geri ödeninceye kadar bayiden mebiin kirasını almaktadır.
Vefaen satışta olduğu gibi, bey bi’l-istiğlal de, mülk mallarda vart olduğu gibi, icareteynli vakıf müsteğallat ve araziy-i emiriyyede de ferağ bi’l-istiğlal şeklinde cari olmaktadır. Ferağ bi’l-vefada olduğu gibi, ferağ bi’l-istiğlal de mütevellinin izni şarttır.
Bey bi’l-istiğlalde olduğu gibi ferağ bi’l-istiğlalde de ferağ edilen akar, tahliiye ve teslim edilmeden kiralansa u kiralama sahih olmaz. Yine, ferağ bi’l-vefada olduğu gibi ferağ bi’l-istiğlalde de, ferağ olunmuş vakıf akar kendiliğinden (yanma vs. gibi bir şekilde) telef olsa, buna karşılık gösterilen borç sakıt olmaz. Yani bu konuda (malın telef olmasıyla borcun sakıt olmaması konusunda) ferağ bi’l-vefada olduğu gibi bey bi’l-vefa ile ilgili hükümler geçerli olmaz.
Beşir GöÖZÜBENLİ
(Bu metin makaleden alıntıdır. Makalenin tamamına erişmek için kaynaktaki bağlantıya tıklayabilirsiniz.)