Bütçe şeffaflığı, en basit tanımıyla tüm kamu kurum ve kuruluşlarının gelir ve harcamalarının bir bütün hâlinde görülebilmesi ve izlenebilmesidir . Diğer bir tanıma göre bütçe şeffaflığı; bütçenin, gelirlerin nasıl toplandığı ve harcandığı konusunda vatandaşlara tamamen açık olmasıdır. Bütçe şeffaflığının sağlanabilmesi için kamu maliyesine ilişkin raporların net, kapsamlı, güvenilir, güncel ve erişilebilir olması gerekmektedir.
Bütçe; yasama mercii tarafından hazırlanıp görüşülen ve yürütme mercii tarafından onaylandıktan sonra yürürlüğe giren bir kanundur. Ancak bütçe şeffaflığı; yalnızca Bütçe Kanunu’nun değil bütçenin hazırlanma, uygulanma ve denetim olmak üzere tüm aşamalarının şeffaflığını ifade etmektedir. Diğer bir deyişle bütçe şeffaflığının sağlanabilmesi için bütçenin hem hazırlanma hem uygulanma hem de denetlenme aşamalarının tüm vatandaşlar tarafından kolaylıkla izlenebilir olması gerekmektedir. Buna göre daha geniş bir tanımla bütçe şeffaflığı; devlet yapısı ve işlevleri, maliye politikasının amaçları, kamu kesimi hesapları ve projeksiyonları hakkında güvenilir, kapsamlı, zamanlı, anlaşılabilir ve uluslararası olarak karşılaştırılabilir bilgilerin halka açık şekilde sunulmasıdır.
Bütçe şeffaflığının tam olarak sağlanabilmesi için bütçenin geniş kapsamlı olması, Merkezi Yönetim Bütçesi haricindeki yerel yönetim ve Sosyal Güvenlik Kurumu bütçeleri ile bütçe dışı fonların da izlenebilir olması gerekmektedir. Ayrıca bütçe hakkının yerine getirilebilmesi için bütçe şeffaflığı olmazsa olmazdır.
IMF, 2018 yılında yayımladığı Mali Şeffaflık El Kitabı’nda bütçe şeffaflığına ilişkin olarak altı ilke belirlemiştir. Bu ilkeler şu şekildedir;
- Netlik: Raporların kullanıcılar tarafından kolay anlaşılabilirliğini ifade eder.
- Güvenilirlik: Raporların devletin mali operasyonlarını ve finansmanını doğru bir şekilde temsil etmesini ifade eder.
- Sıklık (Periyodiklik): Raporların yayımlanma sıklığını belirtir.
- Zamanlılık: Raporların yayımlanmasındaki gecikmeyi ifade eder.
- İlgi düzeyi: Raporların kullanıcılara (yasama organları, vatandaşlar ve piyasalar) etkili kararlar almak için ihtiyaç duydukları bilgileri ne ölçüde sağladığını ifade eder.
- Açıklık: Kamuoyunun bilgiye ulaşımındaki kolaylığı ifade eder. Bütçe şeffaflığı, kamu kaynaklarının doğru ve yerinde kullanımının sağlanması ve ilgili sürecin vatandaşlar tarafından izlenebilmesi için önemlidir.
Bütçe şeffaflığı aynı zamanda yolsuzluğun önlenmesinde de önemli bir unsurdur. Bütçenin hazırlanma, uygulanma ve denetim aşamalarının yeterince şeffaf olması yolsuzluğun azalmasına önemli ölçüde katkı sağlayacaktır. Nitekim literatürde, bütçe şeffaflığı ile yolsuzluk arasındaki negatif ilişkiye işaret eden ampirik çalışmalar mevcuttur.
Şeffaflık, hesap verilebilirliği yaratan bir unsurdur. Bu açıdan bakıldığında bütçe şeffaflığı, hesap verilebilirliğin artışına katkı sağladığı için önemlidir. Nitekim hesap verilebilirlik, bilgiye erişim ölçüsünde mümkündür. Bütçe sürecinde şeffaflığın olmaması vatandaşların ilgili otoritelere sınırlı düzeyde hesap sorabilmelerine neden olacaktır. Son olarak denetimde etkinliğin sağlanabilmesi için de bütçe şeffaflığı önemlidir. Bütçe şeffaflığı ve etkin denetim birbirini tamamlayan iki unsurdur. Bütçenin yeterince şeffaf olması denetimin etkinliğini arttıracaktır. Aynı zamanda etkin bir denetim mekanizmasının bulunması bütçenin şeffaflığına katkı sağlayacaktır.