Tarım sektörü, Türkiye ekonomisi içerisindeki payı kısmi olarak azalsa da gıda gereksinimlerini karşılanması, sanayi sektörüne temel girdi temin etmesi, ihracat ve istihdamdaki yüksek payı sebebiyle kritik bir sektördür. Tarımın Türkiye ekonomisi içinde büyüme oranına bakıldığında sektörün 2010 yılının ardından 2015 yılına kadar düşüş eğiliminde olduğu görülür. Tarım sektörü, 2015 yılında önceki yıllara nispeten yüksek bir büyüme oranına ulaşmış, sonraki dönemlerde büyüme oranı tekrar yüzde 3-4 bandında devam etmiştir.
Covid-19 salgını sebebiyle bazı ülkelerin tarım ürünlerinin ihracatına sınırlamalar getirmesi ve tedarik zincirlerinin aksaması sonucu tüketicilerin boş market rafları ile karşılaşması dikkatlerin tekrardan tarım sektörüne çevrilmesine sebep olmuştur. Salgın, gıda güvenliğinin önemini ve tarımın stratejik bir sektör olarak değerlendirilmesi gerektiğini ortaya koymuştur. Türkiye’nin tarımsal üretimi 2020 yılında gösterdiği iyi performansı 2021 yılında sergileyememiştir. 2020 yılında reel olarak yüzde 5,9 büyüyen tarım ve hayvancılık sektörü, 2021 yılında yüzde 2,2 oranında daralmıştır.
2010 yılından bu yana tarımsal destek miktarı sürekli bir artış trendinde olmuştur fakat tarımsal desteklerin reel büyümesi tabloda görüldüğü gibi istikrarsız olmuştur. Salgın dolayısıyla desteklerin arttığı 2020 yılında üreticiye yapılan nakit destek miktarı 2019 yılına kıyasla reel olarak yüzde 13,2 artarak 22 milyar TL’ye ulaşmış ve reel büyüme oranını artırmıştır. 2021 yılında ise nakit destek yardımı önceki yıla göre artmış olsa da reel büyüme oranı yine bir önceki yıla göre düşmüş ve yüzde 9 olarak kaydedilmiştir.
Tarımsal Desteklerin Reel Büyümesi ve Destek Miktarları (2011-2021)
(%, Milyar TL)
Grafik Açıklaması
2020 yılında reel olarak yüzde 5,9 büyüyen tarım ve hayvancılık sektörü, 2021 yılında yüzde 2,2 oranında daralmıştır. 2010 yılından bu yana tarımsal destek miktarı sürekli bir artış trendinde olmuştur fakat tarımsal desteklerin reel büyümesi istikrarsız olmuştur. Salgın dolayısıyla desteklerin arttığı 2020 yılında üreticiye yapılan nakit destek miktarı 2019 yılına kıyasla reel olarak yüzde 13,2 artarak 22 milyar TL’ye ulaşmış ve reel büyüme oranını artırmıştır. 2021 yılında ise nakit destek yardımı önceki yıla göre artmış olsa da reel büyüme oranı yine bir önceki yıla göre düşmüş ve yüzde 9 olarak kaydedilmiştir.
Tarımsal desteklerin yeterli seviyeye ulaşamaması tarımsal üretimin mevcut ihtiyacı karşılaması noktasında bazı açıkları ortaya çıkarır. Türkiye’nin tarımsal üretimi sebze ve meyve kategorilerinde ihtiyacını rahatça karşılarken, tahıl grubunda ise kendine yeterlilik oranları istenilen seviyeye ulaşamamıştır. Yıllara göre toplam tahıl üretimi artmış olmasına rağmen halen tahıl ürünlerindeki dışa bağımlılık devam etmiştir.
Tahıl üretimindeki alt kalemler incelendiğinde, özellikle hayvansal üretim için de çok önemli olan yulaf, arpa ve mısırda kendi ihtiyacımızı karşılayamadığımız görülür. Özellikle mısır üretiminde ülkemiz yüksek miktarda dışa bağımlıdır. Son on yıllık süreçte tarımsal üretim maliyet endeksi ve gıda fiyatları istikrarsız bir performans sergilemiştir. Salgın etkisi altındaki 2020 yılına odaklanıldığında ise ciddi bir artış olduğu görülür. Söz konusu artış 2021 yılında son on yılın en yüksek seviyesine ulaşmıştır. 2021 yılındaki bu artışta salgının kısmi bir etkisi etkisi olsa da daha çok faiz indirimi ve merkez bankası başkanının değiştirilmesi gibi politik kararların etkili olduğu söylenebilir.
Bitkisel Üretimde Kendi Kendine Yeterlilik Derecesi (2009-2021)
(%)
Grafik Açıklaması
Türkiye’nin tarımsal üretimi sebze ve meyve kategorilerinde ihtiyacını rahatça karşılarken, tahıl grubunda ise kendine yeterlilik oranları istenilen seviyeye ulaşamamıştır. Yıllara göre toplam tahıl üretimi artmış olmasına rağmen halen tahıl ürünlerindeki dışa bağımlılık devam etmiştir.
Piyasa Yılı Tahıl Üretimi Yeterlilik Derecesi (2020-2021)
(%)
Grafik Açıklaması
Tahıl üretimindeki alt kalemler incelendiğinde, özellikle hayvansal üretim için de çok önemli olan yulaf, arpa ve mısırda kendi ihtiyacımızı karşılayamadığımız görülür. Özellikle mısır üretiminde ülkemiz yüksek miktarda dışa bağımlıdır.
Tarım sektörü Türkiye’nin yeterli tarımsal desteğin sağlanamaması nedeniyle istenilen seviyeye ulaşamamıştır. Tarımsal destekler artırılarak ülkenin kendine yeterlilik derecesinin yükseltilmesi önemlidir. Özellikle gelirlerinin büyük bir kısmını gıda harcamasına ayıran düşük gelirli haneler için mevcut durum ciddi refah azalışı anlamına da gelir. Artan gıda fiyatları tüketicilerin bütçelerini zorlarken üreticiler ise üretim maliyetlerini karşılama güçlüğü çeker. Ayrıca tarımsal ürünlerin tarla ve raf fiyatları arasındaki büyük fark gıda sektörünün kontrollü çalışmadığı sonucunu akla getirir.
Kaynakça
TÜİK. (2021). Bitkisel Üretim İstatistikleri. 16 Ocak 2021 tarihinde https://data.tuik.gov.tr/Kategori/GetKategori?p=tarim-111&dil=1 adresinden erişildi.
TÜİK. (2021). Tarımsal fiyat ve ekonomik hesaplar. 13 Ocak 2021 tarihinde https://data.tuik.gov.tr/Kategori/GetKategori?p=tarim-111&dil=1 adresinden erişildi.
T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı. (2022). Faaliyet raporları. 7 Ağustos 2022 tarihinde https://www.tarimorman.gov.tr/Konular/Plan-Program-Ve-Faaliyet-Raporlari/faaliyet-raporlar%c4%b1 adresinden erişildi.
Not: Bu analiz yazısı İLKE Vakfı’nın İktisat İzleme 2021 raporunda Özer Selçuk’un yazdığı bölümden hareketle kaleme alınmıştır.