Yunus Özdemir islamiktisadi.net okurları için “Bağımlılık Çağı – Kötü Alışkanlıklar Nasıl Büyük Bir Sektöre Dönüştü?” kitabını değerlendirdi

David T. Courtwright, Bağımlılık Çağı – Kötü Alışkanlıklar Nasıl Büyük Bir Sektöre Dönüştü?, çev. Faik Cem Arı, Albaraka Yayınları, Sosyoloji Dizisi-2, 1. Baskı Temmuz 2021, 404 sayfa.

Bağımlılık tarihi alanlarında uzman olan emekli profesör David T. Courtwright, “Karanlık Cennet: Amerika’da Uyuşturucu Bağımlılığının Tarihi” ile “Alışkanlığın Güçleri: Uyuşturucular ve Modern Dünyanın Oluşumu” kitaplarının yazarıdır. İnsanlığın kadim tarihi içinde duyusal, bilişsel fonksiyonlarımızı hareketlendiren ve yönlendiren istemli hisler olmuştur. İnsanlığın ortak mirası olan istemli hisler; tanım ve çeşitliliği yanında etki yönleri de çok çeşitlidir. İyi ve kötü yönleri olduğu gibi gerekli ve gereksiz yönleriyle beraber insanlığın ortak hisleri oluşturmuşlardır. Bu hislerden “haz, keyif” gibi olanlarla alışkanlık ve bağımlılığı getirmektedir. “Zararlı geçici hazlar” bu üç kavram, kendilerine hâs özellikleri barındırıyor. Birey ve toplum açısından zararlı geçici hazlar,  geçmiş ve gelecek tarih içinde etkisi ve sonuçları çok büyüktür. Biyolojik ve sosyal bir süreç olan “bağımlılık” cezbedici alışkanlıklarla anlık hislerin tekrarıdır. Tüm bunların yanında cağımızda kurumsallaşmanın olmasıyla “Kötü Alışkanlıklar Nasıl Büyük Bir Sektöre Dönüştü?” sorusunun “Bağımlılık Çağı” kitabında David T. Courtwright, cevap aramaktadır. Yeni bulunan hazlar, kitlesel hazlar, özgürleştiren – köleleştiren hazlar, kötü alışkanlık karşıtı ve yanlısı aktivizm, gıda ve dijital bağımlılığı, son olarak aşırılığa karşı başlıklarla sekiz konu işlenmektedir.

Haz, biyolojik yapımızın dıştan içe doğru etki ve tepki sonucu oluşan yoğun bir histir. Hazların sayısı ve yoğunluğu arttıkça, istek ve bağımlılık artar. İnsanlık tarihinin ortak mirası olan hazlar, binlerce yıl önce şeker kamışından şeker gibi doğada buldukları hazları keşfetmekle başlamıştır. Haz veren şeker kamışını geliştirdiler, takas ettiler, harmanladılar, saflaştırdılar ve metalaştırarak hayatın her alanına yaydılar. Haz veren birçok ürünün insanlar tarafından bu süreçlerle etkin ve yaygın hale getirdiler. David T. Courtwright; keşfedilen, terbiye edilen, uygar, disiplinli, değiştirilmiş ve paraya dönüştürülen hazların kitabın birinci başlığında anlatmaktadır. Haz tarihinin dönemleri çağın şartları ve imkanları dahilinde işlenmesi, tüketilmesi, yaygınlaşması ve pazarlanması süreci medeniyetler karşılaştırılması yapılarak kitabın ilk başlığında bahsedilmektedir.

İnsanlık tarihinin farklılıklarının kaynaşması, ulaşım ağının kolay ve sık hale gelmesiyle haberleşme ve ticaret  gelişti. 18. ve 19. yüzyıllarda hammadde arayışı ve işletilmesi, uzun kara ve deniz ulaşımını kıtalar arası bağlantıları geliştirdi. Kültürler arası etkileşim, farklı ve çeşitli hazların kaynaşmasına zemin hazırladı. Courtwright, “Kitlesel Hazlar” başlığında fabrika ve depolarda çıkan malların işlenmesiyle dünyanın hazsal manzarasını homojenleştirmesi yanında kötü alışkanlıkların ve bağımlılıkların sürecini anlatmaktadır. Toplumun tüketim alışkanlığı, seri üretimle değişti ve çeşitlendi. Bu süreçle ilgili birçok ince argüman anlatan Courtwright, paketlenmiş, şans hazları, tatlı hazlar ve kentsel hazlar alt konularla hazların kitlesel yönünü anlatmaktadır.

Küreselleşme ve kurumsallaşmanın günümüzde arttığı ve yaygınlaştığı kaçınılmaz bir gerçektir. Courtwright, “Gıda Bağımlılığı” ile “Dijital Bağımlılıklar” iki başlıkla çağımızın güncel kötü alışkanlıkların bağımlılık halinin tedarik ve birçok yönü anlatmaktadır. Yemek bağımlılığı ve tıkınırcasına yeme sendromu sorunları Courtwright, uzman psikiyatrilerin çalışmalarını referans alarak anlatmaktadır. Gıda bağımlılığı, uyuşturucu bağımlılığı gibi tehlikeli sonucu kompulsif oburluk ve erken ölüme sebep olduğuna işaret ediliyor. Dörtte biri veya daha fazlası gıda bağımlısı sonucunda obezite hastalığına sebeptir. Bu durum alışkanlık haline gelmiş, doymak bilmez iştah odaklı davranışlardır. Bunun sonucunda kendileri için zararlı ve toplum için masraflı oluyorlar. Başka bir tespitte gıda bağımlısı olan bir kadının beyin görüntülemeyle dopamin D2 reseptörlerinin sayısındaki azalma ve ödül ipuçları yoluyla sinir yolaklarının aktivasyonu, diğer bağımlılıklarının taramalarına benzediği ortaya çıktı. Kitabın bu bölümünde “Gıda Savaşı” başlığıyla konuyla ilgili uzun diyaloglara yer verilmektedir. Gıda bağımlılığın başka bir yönü de dizayna dayalı lezzetli, ucuz ve hızlı üretim ve tüketim döngüsü oluşturmaktır. Courtwright, buna örnek olarak patatesi örnek anlatmaktadır.

Tasarlanmış gıda ile tasarlanmış kumar tüketici zayıflıklarının sömürülmesine ince ayar çekme ve standartlaşma dürtüsü haline getirme, gerçeğini Courtwright geniş anlatmaktadır. Gıda bağımlılığının farklı bir versiyonu olan “Dijital Bağımlılıklar” kitabın son konularındandır. Kumar, insanlığın süregelen haz veren ilgi alanı olarak, süregeldi. Günümüzde bu durum çeşitlendi ve otomatize edilerek daha çok gelişti. İnternetin gelişmesiyle haz veren kumar oyunlarının sanal versiyonları da gelişti. Ancak! Internet kullanımı başlı başına bağımlılık haline geldi. Courtwright, dijital teknolojinin haz, kötü alışkanlıklar ve bağımlılıkla öne çıkan üç gelişmeden bahsetmektedir:

• Dijital bağlantı ve hareketlilik yeni bağımlılık davranış kalıplarını ortaya çıkarttı.
• İnternet gelişimi, kumar, psikoaktif uyuşturucular ve pornografi dâhil olmak üzere, eski kötü alışkanlıkların ve bağımlılıkların yayılmasına yeni küresel fırsatlar verdi.
• Bu iki yönün gelişmeler yeni kötü alışkanlıklar ve eski olanlar için yeni çıkış noktaları, hem getiriyi, hem tüketicilere ilişkin verileri hem de cihaz ve uygulamada harcanan zamanı en üst düzeye çıkartmak için tasarlandı. Örnek olarak oyun yapımcıları, oyunu uzatan ve oyuna bağımlı ürünlerin satın alınmasına teşvik eden takviye programları oluşturmak için genç oyuncuları inceler ve fare tıklamalarını analiz eder.

Haz, bağımlılık ve kötü alışkanlıklara karşı çözüm alternatifi olacak bilgileri Courtwright, kitabın son başlığı olan “Aşırılığa Karşı” kısmında anlatarak kitabı tamamlar.

İnsanlığın biyolojik ve sosyal hastalığı olan haz, bağımlılık ve kötü alışkanlıklar, yıkıcı sonuçlarıyla nice zararlar vermiştir. Bu yıkıcı hastalığın, sürdürülür olması çağın imkanlarıyla gelişimini devam ettirmektedir. Profesör David T. Courtwright, insanlığın tarihsel süreci içinde sosyal, ekonomik bağımlılık hastalığının çeşit ve kapsamının arkeolojisini ve güncel yönlerini “Bağımlılık Çağı – Kötü Alışkanlıklar Nasıl Büyük Bir Sektöre Dönüştü?” kitabında bahsetmektedir.

Yunus ÖZDEMİR