1. Teverruk Nedir?
İlk zamanlarda basılı dirhem veya gümüş para anlamındaki “verik” kelimesinden türeyen teverruk, sonraki zamanlarda altın ve kâğıt para talebi anlamlarında kullanılmıştır (Cebeci, 2019: 594-595). Fıkhi açıdan teverruk, “nakit para ihtiyacını gidermek için kişinin, bir malı piyasadan vadeli fiyattan satın alıp, bir başka kişiye aynı malı peşin olarak daha düşük fiyata satması” işlemidir. Gerçekleştirilen bu işlemde asıl amaç mal alım satımı değildir. Asıl amaç, kişinin ihtiyaç duyduğu nakit paraya ulaşmasıdır (Cebeci, 2019: 594-595). AAOIFI’ye göre ise teverruk, “pazarlık ya da murabaha yöntemi ile vadeli mal satın alınarak, nakit elde etmek için malın farklı bir tarafa peşin olarak satılmasıdır.” (AAOIFI, 2012).
Teverruk yöntemi, uygulamada klasik (bireysel) teverruk ve organize teverruk olarak iki farklı yapıda kullanılır. Klasik (bireysel) teverruk eski zamanlarda, “vadede ödenecek şekilde yüksek fiyata satın alınan malın, farklı bir tarafa peşin ve daha ucuz fiyata satılıp nakit elde edilmesi yöntemi” olarak kullanılmıştır. Günümüzde de klasik (bireysel) teverruk yöntemi Anadolu’nun bazı yörelerinde nakit elde etme amacıyla halk tarafından kullanılmaktadır. Klasik teverruk yöntemi fakihlerin ekseriyeti tarafından caiz olarak görülmüştür. Klasik teverruk yöntemine bireysel, fıkhi veya ferdi teverruk adları da verilmektedir. Klasik teverruk yönteminde tarafların arasında zımnî veya açık bir iş birliği ya da anlaşma bulunmamaktadır (Bayındır, 2012).
Organize teverruk yöntemi ise “satıcı ile nakit ihtiyacında bulunan tarafın anlaşmalı bir şekilde oluşturdukları bir düzen içerisinde gerçekleşen alım satım işlemleri sonunda nakit elde edilmesi yöntemidir.” Günümüzde organize teverruk işlemleri bankalar tarafından gerçekleştirildiği için, bu işlemler banka teverruku olarak da adlandırılmaktadır (Bayındır, 2012).
Organize teverruk ile klasik teverruk yöntemi arasında bariz farklılıklar mevcuttur. Aşağıdaki tabloda bu farklılıklar sıralanmıştır.
Tablo 1: Organize Teverrukla Klasik Teverruku Ayıran Önemli Özellikler
| Organize Teverruk Özellikleri | Klasik Teverruk Özellikleri |
| Bankanın malı ilk alış fiyatı ile müşterinin malı sattığı fiyat birbiri ile aynıdır. | Kişinin malı ilk alış fiyatı ile malı sattığı fiyat birbiri ile aynı değildir. |
| Mal üzerinde aynı anda birden fazla alım satım işlemi gerçekleştirilmesi ihtimali mevcuttur. | Mal ancak kişi malı sattıktan sonra tekrar alım satıma konu edilebilir. |
| Müşterinin vadeli olarak satın aldığı malın satışını müşteri yapmamakta olup, satış müşteriye vekâleten banka tarafından yapılır. | Kişinin vadeli olarak satın aldığı mal, yine kendisi tarafında satılır. |
| Alım ve satımlar fiyat değişikliğinden etkilenmemek için aynı gün içerisinde bitirilir. | Alım ve satımlar aynı gün yapılabileceği gibi farklı günlerde de gerçekleştirilebilir. |
| Kâğıt üzerinde müşterinin malı fiziken teslim alabileceği belirtilse bile genellikle buna imkân yoktur. | Kişi dilerse, satın aldığı malı fiziken de teslim alma hakkına sahiptir. |
| Müşteri satın aldığı malı sadece hükmi olarak kabz edebilir. | Kişi satın aldığı malı hükmi kabz yanında hakiki olarak da kabz edebilir. |
| Alım satıma konu olan mal araya üçüncü bir taraf girse de her zaman ilk sahibine dönmektedir. | Alım satıma konu olan mal hiçbir zaman ilk sahibine dönmemektedir. |
| Alım satımı yapan acenteler farklı taraflar gibi gözükse de genellikle bu acentelerin sahipleri aynı firmalardır. | Alım satım yapan taraflar her zaman birbirlerinden farklı gerçek veya tüzel kişiliklerdir. |
| Alım satım süreçlerinin tümü banka tarafından gerçekleştirilir. | Alım ve satım süreci kişi tarafından gerçekleştirilir. |
| Reel anlamda emtia alışverişi mevcut değildir. | Reel anlamda emtia alışverişi mevcuttur. |
| Alım satıma konu para hareketleri banka ve acenteler arasında fiktif olarak hareket eder. | Alım satıma konu para hareketleri gerçek para hareketleridir. |
Kaynak: Bayındır, 2015 ve yazar tarafından oluşturulmuştur.
…
4. Türkiye Katılım Bankaları Birliği (TKBB) Teverruk Standardı
TKBB Merkezi Danışma Kurulu, 2 Mart 2021 tarihinde Teverruk Standardı adlı belgeyi yayınlamıştır. Standart içerisinde; standardın muhtevası ve fıkhi hükümlerin gerekçeleri adlı bölümler mevcuttur. Standardın muhtevası bölümü içerisinde, teverrukun tanımı ve çeşitleri anlatılmış ve teverruk uygulamalarının hükümlerine yer verilmiştir. Fıkhi hükümlerin gerekçeleri bölümünde ise klasik teverruk ve organize teverruk ile ile ilgili fıkhi hükümlerin gerekçeleri anlatılmıştır.
Standarda göre; katılım bankaları klasik teverruk yöntemini, şartlarına uygun gerekli durumlarda uygulama hakkına sahiplerdir. Fakat bu uygulamada süreç, önceden belirlenmiş bir şekilde ve muvazaalı işlemler bütünü şeklinde gerçekleşmemelidir. Yapılan iş organize teverruk özellikleri taşımamalı ve standart bir ürün olarak da pazarlanmamalıdır.
Mevcutta uygulanan organize teverruk işlemlerine ise fıkhi açıdan meşru işlem türleri bulununcaya ve bu yönde bir düzenleme yapılıncaya kadar belli sınırlar dahilinde ve sadece iki tür sebeple izin verilmektedir: Bunlardan biri, ödeme güçlüğüne düşen müşterilerin borçlarının yeniden yapılandırılması, diğeri ise faizsiz bankanın likidite problemi yaşadığı durumlardır. Bu iki tür sebebe dayalı olarak yapılacak işlere ise “zaruretler yasaklı şeyleri mübah kılar” ilkesince izin verildiği standart içerisinde belirtilmiştir (Teverruk Standardı, 2021: 7).
Klasik teverruk yapısının ihtiyaçlar göz önünde bulundurularak kullanılabilmesi için alıcı ve satıcıları bir araya getiren, gerçek alım satım yapılan piyasaların oluşturulması da standart içerisinde önerilmektedir (Teverruk Standardı, 2021: 8).
Standardın muhalefet şerhi bölümünde ise katılım bankalarının kendi nakit ihtiyaçları için teverruk yapmalarının anlaşılabilir gerekçesi olduğu fakat katılım bankalarının müşterilerinin nakit ihtiyaçları için teverruk yoluyla aracılıkta bulunmaları durumunda müşterilerini risksiz ve emeksiz kazanca sürükleyeceği ifade edilmiştir. Buna ek olarak, katılım bankalarının teverruk işlemi yapmalarının bu bankaları asli görevlerinden uzaklaştıracağı ve faizli bankalara benzeterek yozlaştıracağı da ifadeler arasındadır (Teverruk Standardı, 2021: 1).
…
5. Katılım Bankalarında Klasik Teverruk Uygulaması İçin Model Önerisi
Günümüzde katılım bankalarında organize teverruk işlemleri Londra Metal Borsası’na (LME) bağlı acenteler aracılığı ile gerçekleştirilmektedir. LME acenteleri ile gerçekleştirilen teverruk işlemlerinin tümü organize teverruk yapısındadır. Aşağıdaki tabloda öncelikle LME ve mevcut TÜRİB ELÜS piyasası karşılaştırılmış olup, TÜRİB ELÜS piyasasının klasik teverruk işlemlerine uygunluğu da irdelenmiştir.
Tablo 2: LME ve TÜRİB Karşılaştırması
| Londra Metal Borsası (LME) | TÜRİB ELÜS Piyasası | TÜRİB ELÜS Piyasasının Klasik Teverruk İşlemlerine Uygunluğu |
| İşlemler metal borsasında değil, borsanın dışında kaydi olarak yapılmaktadır. | Tüm işlemler TÜRİB ELÜS piyasasında gerçek emtia alım satımı ile gerçekleşmektedir. | Klasik teverruka uygun |
| Müşteriye satış hakkı verilmemektedir. | Müşterinin satın alınan emtiayı satma hakkı mevcut olacaktır. | Klasik teverruka uygun |
| Müşteriye fiziki teslim hakkı verilmemektedir. | Müşterinin emtiayı fiziki teslim alma hakkı bulunmaktadır. | Klasik teverruka uygun |
| Komisyonlar yurtdışına ödenmektedir. | Komisyonlar yurtiçinde kalacaktır. | Mevcut değil |
| Aynı anda aynı emtia birden fazla banka tarafından alınıp satılabilir. | Aynı emtia aynı anda farklı bir banka tarafından satın alınamayacaktır. | Klasik teverruka uygun |
| Brokerlar gün sonunda metali kendi aralarında el değiştirmektedir. | ELÜS’ler alıcılar ve satıcılar arasında gün sonunda el değiştirmeyecektir. | Klasik teverruka uygun |
| Gün içinde fiyat sabitlenmektedir. | Gün içi fiyat sabitlemesi mevcut değildir. Fiyatlar piyasa şartlarına göre anlık olarak değişecektir. | Klasik teverruka uygun |
| Borsada satıcı ve alıcı farklıdır. | Borsada satıcı ve alıcının farklı olması için TÜRİB önlem alabilecektir. | Klasik teverruka uygun |
Kaynak: Yazar tarafından oluşturulmuştur.
Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi, TÜRİB ELÜS Piyasası’nda işlem akışlarının tümü klasik teverruk yapısına uygun olacaktır. Bu sayede katılım bankaları zorunlu likidite ihtiyacı duyan bireysel müşterilerine aşağıda detayları verilen modelle klasik teverruk yöntemi uygulayarak finansman sağlayabilirler.
Şekil 1: Katılım Bankaları Klasik Teverruk Modeli
Kaynak: Yazar tarafından oluşturulmuştur.
Modelin iş akışı aşağıdaki gibidir:
1. Müşteri klasik teverruk yöntemiyle nakit elde etmek amacıyla katılım bankasına başvurur.
2. Katılım bankası, müşterinin ihtiyaç duyduğu tutarda ELÜS’ü TÜRİB İşlem Platformuna (TÜRB ELÜS Piyasası’na) alım emri girişi yaparak satın alır. Bu aşamada katılım bankasının TÜRİB hesabında yeterli bakiyesi bulunması gerekir.
3. Katılım bankası ELÜS’ü, müşterisine (TÜRİB üzerinden) vadeli olarak kârı ile birlikte satar. Vadeli satış sonrasında, ELÜS sahipliğinin müşteriye geçmesi için TÜRİB ekranlarında geliştirme yapılarak bedelsiz virmana imkân sağlanması gerekir. Böylece satış gerçekleştiğinde, müşteri herhangi bir bedel ödemeden ELÜS sahipliğini ELÜS’ün virmanı yoluyla elde edecektir. (Not: Mevcutta işleyen TÜRİB İşlem Platformu anlaşmalı virman ekranından işlem yapıldığında, müşterinin ELÜS bedelini TÜRİB’deki hesabında bulundurması gerekmektedir.)
4. Müşteri aynı gün veya dilediği bir tarihte TÜRİB ELÜS Piyasası’nda ELÜS’ünü satmak için satım emri girişi yapar. ELÜS satışı gerçekleştiğinde bedel müşterinin aracı bankasındaki veya aracı kurumdaki hesabına geçer.
5. Müşteri vade tarihinde katılım bankasına borcunu öder.
6. Genel Değerlendirme
- Katılım bankaları, müşterilerine finansman sağlamak için çoğunlukla murabaha yöntemini kullanırlar. Fakat aşağıdaki listede yer alan müşteri ihtiyaçları murabaha yöntemi ile karşılanamamaktadır. Oysaki özellikle bireysel müşterilerin zorunlu nakit ihtiyaçlarını gidermek için faizli bankalardan kredi kullanmaları yerine katılım bankalarından klasik teverruk yoluyla bu ihtiyaçlarını gidermeleri mümkündür. Her ne kadar müşteriye verilecek bir banka kartı ile müşterilerin bazı ihtiyaçları karşılanmaya çalışılsa bile kart kullanımının sadece alışverişle sınırlı olması ve kartla ödeme kabul etmeyen satıcıların bulunması aşağıda sıralanan ihtiyaçların karşılanmasını engellemektedir. Murabaha ve banka kartı ile karşılanamayan finansman ihtiyaçlarının bazıları aşağıdaki gibi listelenebilir:
- Bedelli askerlik için nakit ihtiyacı.
- Vergi ödemeleri için nakit ihtiyacı.
- Müşterinin bankaya başvurmadan önce satın aldığı mal bedelinin ödenmesi için nakit ihtiyacı.
- Evlilik hazırlığı aşamasındaki (eşya hariç) nakit ihtiyaçları.
- Kira, depozito vb. için oluşan nakit ihtiyacı.
- Ev tadilatı amacıyla nakit ihtiyacı.
- Eğitim ve sağlık harcamaları için hizmet alındıktan sonraki nakit ihtiyacı.
Katılım bankaları bireysel müşterilerinin zorunlu finansman ihtiyacını klasik teverruk yoluyla makale içerisinde (Şekil 1) anlatılan model ile giderebilirler. Modelin uygulaması klasik teverruk yapısında olacağından, fıkhi açıdan bazı avantajları bünyesinde barındırmaktadır. Klasik teverruk yönteminin avantajları aşağıda sıralanmıştır:
- Mal tam anlamıyla müşterinin mülkiyetine devredilecektir.
- Organize teverrukta rastlanan havuzdaki aynı emtianın sürekli alınıp satılmasına rastlanmayacaktır.
- Organize teverruktaki fiyat sabitlemesinin önüne geçilecektir.
- Emtia fiyatları gerçek piyasa fiyatlarında alım satıma tabi olacaktır.
- Müşteri, satın aldığı ürünü fiziken teslim alıp kullanma veya bir başkasına satma imkanına sahip olacaktır.
Organize teverruk işlemlerinde yaşanan fıkhi sorunların pek çoğunu çözen klasik teverruk uygulaması aşağıdaki bazı sorunları da bünyesinde barındırabilecektir.
Bu sorunlar aşağıda sıralanmıştır:
- Müşterinin satın aldığı ELÜS’ün fiyatı sabitlenmediği için, piyasada daha ucuza satması durumunda zarar etmesi ihtimali mevcuttur. (Fiyat artışında ise müşteri fiyat artışı kadar kâr elde edecektir.)
- Müşterinin (zayıf bir ihtimalle de olsa) TÜRİB’de alıcı bulamaması sorunu yaşanabilecektir.
- Alım satımda ödenecek vergiler, masraflar, komisyonlar ve depolama maliyetlerini taraflar kendileri karşılayacaktır.
- Bir ürünün alış ve satış fiyatları arasında her zaman bir marj olacaktır. Bir emtianın anlık olarak TÜRİB alış fiyatı yüksek, TÜRİB satış fiyatı ise düşük olacaktır. Bu marj nedeniyle, anlık alım satımlarda, katılım bankası ELÜS’ü yüksek fiyattan satın alacak, müşteri ise satışı düşük fiyattan yapmak durumunda kalabilecektir.
Yaşanabilecek olan bu sorunlar için çözümler ve işlemi klasik teverruk yöntemi hâline getirecek öneriler aşağıda sıralanmıştır:
- ELÜS satın alan müşteri ELÜS’ü satarken zarar edebilme ihtimali bulunduğundan, işleme konu emtia cinsi gün içi fiyat hareketlerinin en az olduğu ve genelde az da olsa fiyatının yükseldiği emtia cinslerinden seçilebilir.
- Ayrı bir havuzda toplanan ELÜS’lerin alım satıma konu edilmesi, süreci organize teverruk yapısına dönüştüreceğinden, süreç, gerçek alım satımların yapıldığı TÜRİB İşlem Platformunda (TÜRİB ELÜS Piyasası’nda) gerçekleştirilmelidir.
- Sürecin organize teverruk süreci hâline dönüşmemesi için, süreçte gün içi ELÜS alım satım fiyatları sabit tutulmamalıdır.
- Sürecin organize teverruk süreci hâline dönüşmemesi için, ürünler sadece teverruk amacıyla bir havuzda tutulmamalıdır. Ürünler her türlü alım satıma açık olmalıdır.
- Müşteriye satılmak için satın alınan ELÜS, müşteri tarafından hiçbir zaman ilk satıcıya satılmamalıdır. Bu nedenle TÜRİB, gereken önlemi sistemsel olarak almalıdır.
- Müşterinin, katılım bankasından satın aldığı ELÜS’ü, TÜRİB İşlem Platformunda (TÜRİB ELÜS Piyasasında) satacak müşteri bulamaması hâlinde TÜRİB, gün sonunda emtiayı gerçek kapanış fiyatı ile satın almalıdır.
- Alımlarda katılım bankası, satımlarda ise müşteri, kendine düşen vergi, komisyon, masraf vb. ödemelidir.
- Satışlarda, alım/satım marjı farkından veya fiyat düşüşlerinden müşterinin karşılaşacağı zararını önlemek amacıyla müşteri, satış için ürünün fiyatının artmasını bekleyebilir.
- Katılım bankaları klasik teverruk imkânını sadece zorunlu nakit ihtiyacı olan bireysel müşterilerine istisnai olarak sunmalıdır.
Sonuç
TKBB Teverruk Standardına göre; katılım bankaları klasik teverruk yöntemini, şartlarına uygun gerekli durumlarda uygulama hakkına sahiplerdir. Fakat bu uygulamada süreç, önceden belirlenmiş bir şekilde ve muvazaalı işlemler bütünü şeklinde gerçekleşmemelidir. Yani yapılan iş organize teverruk özellikleri taşımamalı ve standart bir ürün olarak da pazarlanmamalıdır. Ayrıca klasik teverruk yapısının ihtiyaçlar göz önünde bulundurularak kullanılabilmesi için alıcı ve satıcıları bir araya getiren, gerçek alım satım yapılan piyasaların oluşturulması da standart içerisinde önerilmektedir.
Makalede sunulan modelde, klasik teverruk işlemlerinin TÜRİB ELÜS piyasasında gerçek alım satımların yapıldığı bir ortamda gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Bu yönüyle sunulan modelin TKBB Teverruk Standardına uygun bir model olduğu görülmüştür.
Standartta katılım bankalarının klasik teverruk yöntemini şartlarına uygun gerekli durumlarda kullanması önerilmektedir. Bu nedenle, makalede sadece bireysel müşterilerin zorunlu finansman ihtiyaçlarının giderilmesi için yapılacak olan klasik teverruk uygulamasının katılım bankalarına önerilmesi bulgusuna ulaşılmıştır.
Sonuç olarak söylenebilir ki katılım bankalarının bireysel müşterilerinin makalede sıralanan zorunlu nakit ihtiyaçları için TÜRİB ELÜS piyasasını kullanarak klasik teverruk işlemleri yapması TKBB Teverruk Standardına uygun bir uygulama olacaktır.
Fatih Kazancı
(Bu metin makaleden alıntıdır. Makalenin tamamını okumak için kaynakta yer alan bağlantıya tıklayınız.)
Kaynak: Dergi Park