Fikirler bilgiyi üretir, araştırmalar da onu geliştirir ve şekillendirir. Yine de keşfetmeyi seçtiklerimiz çoğunlukla özneldir. Bu yüzden hangi soruları sorduğumuz ve bunu nasıl formüle ettiğimiz önemlidir.

İslam iktisadı ve finansı araştırmalarının yönünü belirlemede önemli olan altı noktayı sunmak istiyorum. Buradaki amaç, belirli konuların bir listesini oluşturmak değildir. Burada amaç, başarılı ve faydalı bir araştırma programı yürütmek için araştırmanın yönünü, daha geniş alanlarını ve disiplinin gelecekteki ihtiyaçlarını belirlemektir.

1. Bilginin ve araştırmanın nasıl ilerlediğini bilmek

Zamanla bilginin doğrusal bir şekilde yukarı doğru ilerlediğini düşünüyoruz. Oysa gerçek şu ki bilgi doğrusal olmayan bir şekilde hareket eder; bazen ilerler, bazen geriler hatta bazen yok olur ve yeni bir zincir başlatır. Tarihsel olarak da bazen yıkılan birçok milletin oluşturdukları bilgiyle beraber yok olduklarına şahit olduk.

Hangi soruların peşinden gidilmesinin ve neyin bilinmeye değer olduğunun her zaman bilimsel olarak yanıtlanamayacağını anlamak da önemlidir. Yön belirsizliği, araştırmacıların sezgilerini ve değer yargılarını kullanmalarını gerektirir. Bu yüzden hadisteki bu dua önemlidir: اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ عِلْمًا نَافِعًا  Allah’ım senden faydalı ilim istiyorum. (Herhangi bir bilgi değil).

Araştırmanın nasıl tanındığını ve takdir edildiğini anlamak da önemlidir. Döneminde tartışılmakta olan konular hakkındaki bilgileri derinleştiren veya genişleten yeni araştırmalar hemen fark edilir. Artık odaklanılmayan konularda yapılan araştırmalar ilgi düzeyini kaybeder. Bununla birlikte, daha fazla çaba gerektirse de çığır açan fikirler ve hatta eski çözülmemiş meseleler çağdaş tartışmalar bağlamında çerçevelenirse odak noktası haline getirilebilir.

 2. Geleneksel iktisat ve İslam iktisadında neler oluyor: İki araştırmadan kanıt

Bu bizi geleneksel iktisat, İslam iktisadı ve finansı alanlarında şu an neler olduğuna götürüyor. Yakın zamanda, Eylül 2021’de, iki ilginç ve faydalı makale yayımlandı.

Peter Andre ve Armin Falk’ın 10.000’den fazla iktisatçının bir ankete verdikleri yanıtları kullanarak yayımladıkları “İktisatta bilmeye değer olan nedir?” makalesinde iktisatçıların önemli ve takip edilmesi gerektiğini düşündüklerini konuları tespit etmişlerdir. İktisat literatüründeki her bir konuya verilen ortalama yanıtların dağılımıyla ilk 400’deki dergilerde yayımlanan konular karşılaştırılmıştır. Bu çalışmada bizi ilgilendiren iki sonuç vardır: İlki, “realite ve iktisatçılar arasındaki kantitatif çelişkiler”. Örneğin, çoğu iktisatçı daha çok Sağlık, Eğitim ve Refah alanlarında çalışmalar görmek isteseler de bu alanlarda az çalışma yayımlanıyor. Çoğu iktisatçı finans alanını, bu alanlarda yayımlanan makalelerin yüzdesi kadar önemli bir alan olarak görmüyorlar. İkinci olarak iktisatçılar “iktisadi araştırmaların daha çok politikayla ilgili, multidisipliner, riskli ve ezber bozan bir hale gelmesini ve daha çeşitli konuları takip etmesi gerektiğini” düşünüyorlar.

Bunlar üzerinde düşündüğümüzde iktisatta olup bitenlerin İslam iktisadı çalışan iktisatçıların kendi disiplinlerine yönelik izlenimlerden çok da farklı olmadığını görüyoruz.

Dahası İslam iktisadının erken döneminde merkezde yer alan konular, artık araştırmaların birincil ilgi odağında değiller; onların yerini başka konular aldı. Yine de araştırılmayı bekleyen temel meseleler hâlâ çözülmemiştir. (Even though the fundamental issues are still unresolved awaiting further investigation.)

İkinci çalışma ise Ezzedine Ghlamallaha ve diğerlerinin “İslam iktisadı ve finansı araştırmalarının konuları” başlıklı yazısıdır. Bu çalışma, konuları 11 ana temada sınıflandırıp bu sınıflandırdıkları temaların 1979’dan 2018’e kadar olan ilerlemesini takip ederek değişiklikleri göstermiştir. Bu tema sınıflandırması SCOPUS indeksli dergilerde yayımlanan makalelerin içeriklerine uygulanan Yapay Zeka yöntemleri kullanılarak yapılmaktadır. Bu, makine öğrenimi (machine learning) ve doğal dil işlemenin (natural language processing) birleşiminden oluşan ve anahtar kelimelerin eşdizimliliğine bakan olasılıklı bir konu modellemedir. Şekil 4, bu 11 ana temanın öneminin zaman içerisinde nasıl değiştiğini göstermektedir. İslami bankacılık 40 yıl önce büyük önem taşıyordu ki hâlâ önemli bir konu. İktisadi felsefe ve tarih 1980’lerin başında önemliyken çekiciliği hızla azalmıştır.  Şu anda bu konu, SCOPUS indeksli dergilerde yayımlanan İslam ekonomisi makaleleri açısından önemi (etkisi, saygınlığı) en az olan konudur. Finansal varlıklar konusu 40 yılda önemini hızla kazanmıştır, sözleşmeler ve bunların uygulanmasına ilişkin literatür birçok iniş ve çıkış yaşamıştır, kurumsal yönetim konuları ise öne çıkmış ve hayırseverlikle kapsayıcı finans konuları büyük ilgi görmüştür.

3. Temel konular önemlidir.

Teori ve bilginin bazı temel konularının net bir şekilde anlaşılmasının geliştirilmesi, ya hızlı bir şekilde üretilebilir ve yayımlanabilir makaleler peşinde koşarken ya da İslami finansı, İslami finans hizmetleri endüstrisine dönüştüren iş arayışları nedeniyle yarıda kalmıştır.

Geçmişe baktığımızda, erken dönemlerdeki İslam iktisadı ve finans alanı, İslami bankacılığın kurulması yerine zekât ve refahı tesis etmeye öncelik vermeliydi diyebiliriz. Bu kâr amacını ortadan kaldırabilir, iktisat üzerindeki dengesiz finansal büyümeyi ve teori olmadan pratiğe erkenden yönelmeyi önleyebilirdi. 7. Uluslararası İslam İktisadı ve Finansı Konferansı’nda (ICIEF) İslam iktisadının geleceği hakkında sunulan bir çalışmanın gösterdiği gibi İslam iktisadın iki aşamalı bir başka değişiklik, büyük ölçüde Müslümanlar ve aynı fikirde olanlar arasında sınırlı hale gelmesidir. Ayrıca konular, erken dönem İslam iktisatçılarının öncülük ettiği birkaç konuyla sınırlı kalmıştır. Oysa iktisadın yeni sorunları alanı daha geniş kapsamlı hale getirmiştir. Bu yeni alanlar; küreselleşme ve birbirine bağlı dünya, COVID-19 deneyiminden sonra yerelleştirme ve kendi kendine yeterliliğe geçiş, çevresel kaygılar ve döngüsel ekonomi, sürdürülebilir kalkınma, teknolojik değişimler, çalışma ve esnek işgücü piyasaları, parasal ekonomi, finansal krizler, borç ve konut, likidite sıkıntısı, yeni para birimleri gibi konuları içerir. Alanlar ayrıca “yaşam standartları” gibi konulara da kaymıştır: aile, sosyolojik ve ahlaki zorluklar, farklı biçimlerde yoksulluk, insanlık onuru ve kurumlar ve bunlarla beraber iktisat içine veri biliminin eklenmesi, Yapay Zeka’nın yükselmesi, Blok zinciri (blockchain) ve Merkezi Olmayan Finans, inanç ve güvenin önemi. Bu konular geçmişin kıtlık odaklı iktisat ve “sosyalizm – kapitalizm” karşılaştırması merkezli tartışmalarından oldukça uzaktır.

4. Geleceğin yönünü belirleme (Araştırma ajandası) gündem

Araştırmalar için “anahtar soruları” belirten yeni bir dengeli ajanda oluşturulmasına ihtiyaç vardır. Bunun muhatapları bireyler ve araştırma grupları olmalıdır. Bu araştırma ajandası, kaynak bulma ve araştırma çıktıları için fikirlerden yararlanmalı, multidisipliner iş birliği ile desteklenmelidir. Bu ajanda yalnızca ilgili soruları söylemekle kalmamalı aynı zamanda temellere, teorik modellemeye, ampirik çalışmalara, veri ihtiyaçlarına ve veri üretme tekniklerine, politika çalışmalarına, deneylerin önemine vurgu yapmaya ve pilot uygulamalara teşvik etmelidir.

Bu ajanda şunları içermelidir:

• İslami yaklaşıma odaklanmak – bu katkıları, diğerlerinden ayırmaya yardımcı olacaktır. Ama bu fıkıh yapmaya başlayın ya da İslami jargon olmadan da aynı şeyler zaten varken kendinizi İslami jargonla sınırlandırın demek değildir.
• Alternatif iktisadi paradigmaya odaklanmak.
• İktisadi ve sosyal hayatta karşılaşılan sorunların ve ikilemlerin yanı sıra geleneksel ekonomi ve finansın karşılaştığı çıkmazların çözümlerine odaklanmak. Bu, soyut bir teori oluşturmaya çalışmanın zıttıdır.

Burada sadece geniş alanlardan bahsedilmiştir. 13. ICIEF Çağrısı, diğer 12, 11, 10, 9 ve 8. ICIEF konferansında olduğu gibi konuların detaylı listesini içermektedir. İslam iktisadı alanındaki araştırmalar için en eski ajandalardan biri 1981’de Dr. Munawar Iqbal ve Dr. Fahim Khan tarafından yayımlanan “İslam’ın Parasal ve Mali İktisadı Araştırmaları için Bir Program ve Bir Konular Anketi” isimli çalışma konuları ve her konunun altında anahtar soruları listelemiştir.

5. Araştırma, kendisinin benimsenmesi için yeterli değildir (uygulama gerektirir).

İyi ve parlak fikirlerin, kötü fikirleri defettiği doğrudur. Bu yüzden iyi iktisat ve finans, kötü iktisat ve finansı defetmelidir. Yine de yer değiştirme potansiyelinin varlığı iyi fikirlerin otomatik olarak üstün geleceği anlamına gelmez. İyi fikirler yaygın olarak kabul edilmeden önce yerleşik fikirleri yerinden çıkarmak için bir zorlamaya ihtiyaç vardır. Dolayısıyla sadece bir makale yazmak yeterli değildir. Yararlı bilginin geliştirilmesini ve pratikte en azından bir prototip olarak uygulanmasını sağlamalıyız. Bunun gerçekleşmesi için, araştırmacılar ve üretilen yeni bilgiye ihtiyaç duyan insanlar arasında uzun vadeli, güvene dayalı ilişkiler olmak üzere iki şekilde ilişkiler kurulmalıdır. Ayrıca yapılan araştırmaların internet, sosyal medya ve araştırma medyası aracılığıyla uygun biçimde yayılmasını gerekiyor. İyi ve doğru fikirler, kötü ve yanlış fikirleri ortadan kaldırabilir ama bu sadece fikirlerin kendi gücüne bağlı değildir, uygulamalı bir gösteriminin yapılması zorunludur.

6. Araştırmanın geleceği araştırma için olan eğitime de bağlıdır.

İslam iktisadı ve finansı alanında çalışan genç araştırmacılar için tablo 4’teki dört başlığın öneminin vurgulanması gerekiyor. Bu başlıklar; araştırma ve konuyu anlama becerileri, amacın anlaşılması, etik ve araştırmanın yaygınlaşması için hazır olmaktır.

İslam iktisadı ve finansı alanının geleceğini belirlemek için önemli olan altı noktayı ele aldık. İslam iktisadı ve finansı alanını ileriye taşımakla ilgilenen üniversitelerin, araştırma kurumlarının ve iktisatçıların ortak çabalarıyla bu konularda ilerleme kaydetmeyi umut ediyoruz.

Not:

Bu blog, 28 Ekim 2021’de online olarak düzenlenen 7.  Uluslararası İslam İktisadı ve Finansı Eğitimi Sempozyumu ile 1. İslam İktisadı Eğitim Zirvesi’ndeki iş birliğiyle gerçekleşen etkinlikteki sunumuma dayanmaktadır.  Bu etkinlik Endonezya Bankası, Endonezyalı İslam İktisatçıları Birliği, Ulusal İslam İktisadı ve Finansı Komitesi ve diğer kurumların iş birliğiyle organize edilmiştir.

islamiktisadi.net için çeviri: Dilanur Kantoğlu

Kaynak: IsDBI Blogs