İslam iktisadı ve finansı alanı hâlâ karşımıza yeni bir disiplin olarak çıkmaktadır. Konvansiyonel finansın küresel finansal krizlere çözüm üretmekte zaman zaman yetersiz kalması, İslam iktisadı ve finansını sağlam bir alternatif olarak öne çıkarmaktadır. İslami finans, küresel finansal krizlerin ardından dünya genelinde araştırmacıların da dikkatini çekmektedir. 2019’da ise Scopus indeksli prestijli dergilerde yayımlanan araştırmalar %18’lik bir büyüme kaydetmiştir ve bu trend artarak devam etmektedir (Alshater, Hassan, Khan ve Saba, 2021). Son iki yılda Covid-19 sebebiyle ortaya çıkan finansal krizlerden sonra da İslami finans alternatif olarak tartışılmış, çok sayıda araştırma yayımlanmış ve çeşitli uygulamalar hayata geçirilmiştir.
Malezya İslam finans merkezi olarak ilk sırada yer almaktadır. Akademik çalışmalarda Malezya’yı ABD ve İngiltere gibi ülkeler takip etmektedir. Türkiye, Tunus ve Endonezya gibi Müslüman ülkeler de ilk on ülke arasında yer almaktadır (Alshater, Hassan, Khan ve Saba, 2021; Yenice, Özdemir ve Koç, 2022). Bu çalışmada, bu ülkelerde İslam iktisadı ve finansı alanında hangi konuların daha çok çalışıldığı, hangi uygulamaların daha ön plana çıktığını karşılaştırmalı olarak analiz edilecektir.
Metodoloji
Bu bağlamda, Google Scholar veri tabanına 2021-2022 aralığında “İslam iktisadı” ve “İslami finans” kavramları taranmış, yaklaşık 200 çalışmanın başlıkları ve anahtar kelimelerine göre çalışma konular belirlenmiş ve tasnif edilmiştir. Tasnif edilen konu başlıkları ayrıca Güney Asya ülkeleri (Pakistan, Bangladeş), Güneydoğu Asya ülkeleri (Malezya, Endonezya), Körfez ülkeleri (Suudi Arabistan, İran, Katar), Afrika ülkeleri (Mısır, Nijerya, Tunus), Türkiye gibi Müslüman ülkelere göre tasnif edilmiştir. Müslüman olmayan ülkelerin durumunu anlayabilmek adına Japonya, ABD ve İngiltere gibi ülkeler de dikkate alınmıştır. Buna ek olarak, bahsi geçen ülkelerde İslam İktisadı ve finansı alanında son zamanlarda gerçekleştirilen sempozyum, panel ve atölye gibi etkinlikler de incelenerek tasnif edilmiş ve karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir.
Genel Durum
Akademik çalışmaların yüksek olması sektörel faaliyetleri de artırmaktadır. Örneğin, İslam iktisadı ile ilgili bazı bibliyometrik çalışmalara göre küresel boyutta İslami finans merkezi olmaya devam eden (Alshater, Hassan, Khan ve Saba, 2021; Yenice, Özdemir ve Koç, 2022) Malezya, aynı zamanda sektörel uygulamalarda da İslami finans merkezi olarak dünyada ilk sıraya yer almaktadır. Malezya’daki sukuk piyasası 2021’in ilk çeyreğinde %42,4 pazar payıyla küresel ihracatta lider olmuştur (Ming, 2022, s. 101). Müslüman ülkelerden sadece Malezya değil, Türkiye, Endonezya ve Tunus gibi ülkeler de yükselen yıldızlar arasında değerlendirilmekte ve ilk 10 ülke arasında yer almaktadır (Yenice, Özdemir ve Koç, 2022).
Malezya, Pakistan, Endonezya, Suudi Arabistan ve Türkiye, İslam iktisadı ve finansı alanında araştırma ve yayın yapan Müslüman ülkelerin başında gelmektedir (Akten Çürük ve Kaynar, 2021, s. 14). Bu ülkelerde çalışmalar ve uygulamalar her geçen gün çeşitlense ve artsa dahi belli bazı konularda çalışmaların yoğun yapıldığı gözlemlenmektedir. Bazı çalışmaların bulguları, Müslüman ülkelerde akademik çalışmaların İslam iktisadından ziyade İslami bankacılık ve finansı ile ilgili olduğunu tespit etmektedir (Akten Çürük ve Kaynar, 2021, s. 14). Bu durum, alanın teorik temelden çok uygulama boyutunun çalışıldığını göstermektedir. Ülkelerin çalışma konularına bakılırsa bankacılık ile ilgili pratik konular, ürün geliştirme ile ilgili çalışmaların ön planda olduğu gözlemlenmektedir. İslam hukuku ile ilgili çalışılan pratik çözümler ile genel anlamda İslam iktisadı ve finansını ele alan konular öne çıkmaktadır. Buna ek olarak, helal turizm, zekât, mikrofinans, tekâfül, mudarebe ve müşareke gibi spesifik konuların daha çok çalışıldığı görülmektedir.
Bazı çalışmaların bulguları, Müslüman ülkelerde akademik çalışmaların İslam iktisadından ziyade İslami bankacılık ve finansı ile ilgili olduğunu tespit etmektedir. Bu durum, alanın teorik temelden çok uygulama boyutunun çalışıldığını göstermektedir.
Teorik ve daha makro perspektiften alanı inceleyen çalışmalar ve uygulamalar diğerlerine kıyasen çok daha azdır. İslam iktisadı ve finansı alanında taradığımız çalışmaların kavramlarına göre yaptığımız tasnif de bu durumu teyit etmektedir.
Yaptığımız konu ve anahtar kelimeler bazlı tasnife göre, şeriat, fıkıh veya İslam hukuku ile ilgili yapılan araştırma, yayın ve diğer faaliyetler ilk sırada yer almaktadır. İslam iktisadı ve finansı ile ilgili yapılan genel ve tanıtıcı çalışmalar ise ikinci sırada yerini almaktadır. Helal turizm, İslami mikrofinans, zekât ve vakıf ile ilgili çalışmalar da hayli fazladır. Etik, sosyoekonomi, döngüsel ekonomi, karz-ı hasen, fintek ve para ile ilgili çalışma ve uygulamalar diğerlerine nazaran daha düşüktür.
Yaptığımız tarama 2021-2022 yılları kapsadığından çok sayıda Covid-19 ya da pandemi ile ilgili araştırma yayın ve faaliyetler mevcuttur. Covid-19 dolayısıyla son yıllardaki çalışmaların önemli bir kısmı da genellikle pandemi ile ilgili olmuştur. Ama bu çalışmalar yine zekât, vakıf vb. konularla ilişkili olup daha önceki çalışmalardan öteye geçmemektedir. Bu çalışmaların çoğu İslam iktisadını bu tarz pandemi ve bunun sebep olduğu krizlerden çıkış sebebi ya da yolu olarak değerlendirmiş ya da bu alanı konvansiyonel sisteme alternatif olarak sunma çabasında olmuştur. Covid-19 ve İslam iktisadı ile ilgili toplam 11 çalışmanın hemen hemen hepsi konuyu aynı açıdan ele almıştır.
Karşılaştırmalı Analiz
Güneydoğu Asya ülkelerinden Malezya ve Endonezya alanın en önde gelen Müslüman ülkeleridir. Bu iki ülke aynı zamanda İslam iktisadı ve finansı ile ilgili yapılan akademik çalışmalar, sektörel faaliyetler ve uygulamalar konusunda da dünyada genelinde ilk sıralarda yer almaktadır. Genel trende uyumlu olarak bu iki ülkede yapılan çalışmaların konuları birbirlerine çok benzemektedir. Endonezya’daki İslam iktisadı ve finansı çalışmaları bibliyometrik olarak inceleyen bir çalışmada Endonezya ile Malezya arasındaki benzerlik oranın gücü 93 iken, Endonezya ile Avustralya, İngiltere ile Suudi Arabistan arasındaki benzerlik bağlantıların gücü sırasıyla 9, 7 ve 13’tür (Handoko, 2020). Her iki ülkede de İslami bankacılık, fıkıh, zekât, vakıf, tekâfül ve mikro finans gibi konular yoğun bir şekilde çalışılmaktadır. 2005 ile 2019 yılları arasında Malezya İslam Üniversitesi’nde hazırlanan tezleri inceleyen bir çalışmada, tezlerin konuları ile ilgili şunlar tespit edilmiştir:
Lisansüstü tezlerin ağırlıklı inceleme alanları, bankacılık, finans-sermaye piyasası, fıkıh-hukuk, tekâfül-re-tekâfül, vakıf, zekât, mikro finans gibi konular olmuştur. Bankacılılık finans ve sermaye piyasası konularının tüm tezlere oranı 174 tez ile %57 oranında olduğu anlaşılmıştır. Hukuk ve şer’i düzenlemeler konusunda yapılan çalışmalar ile tekâfül, vakıf-zekât ve mikro finans alanında yapılan çalışmalar tezlerin diğer kalan %42’lik kısmını oluşturmaktadır. (Yurtseven, 2019, s. 120).
Endonezya’daki çalışmalar da bu konular ile çok benzerlik göstermektedir. İki ülkeden ortak yazarlı çalışmalar da oldukça fazladır.
Bu iki ülkedeki çalışma konuları her ne kadar birbirlerine benzer olsa dahi helal turizm ve İslami fintek, İslam iktisadı ve kalkınma, eğitim ve müfredat geliştirme gibi konular Endonezya’da yoğunlaşırken teorik ve kavramsal çalışmalar ise Malezya’da kendini göstermektedir. Endonezya’da helal turizm ve helal endüstri ile ilgili çalışmalar sadece Malezya’ya nispeten değil, neredeyse diğer bütün Müslüman ülkelere kıyasen ön plana çıkmaktadır. Bu durum Endonezya’da helal turizm uygulamalarının da nispeten daha çok olduğu anlamına gelmektedir.
Türkiye’de İslam hukuku konularına ek olarak alanı tanıtan genel çalışmalar, İslam iktisadı ile ilgili literatür çalışmaları, müfredat geliştirme ve istihdam oluşturma ile ilgili çalışma, uygulama ve faaliyetler daha çok ön plana çıkarken Endonezya’da bu durum eğitim alanında sadece İslam iktisadı ve finansı okuryazarlığı ile ilgili çalışmalarda görülmektedir. Akademi-sektör iş birliği vb. çalışmalar diğer ülkelere nazaran Türkiye’de daha fazla görülmektedir. Buna örnek olarak İslam İktisadı Araştırmaları Merkezi’nin (İKAM) yayımladığı politika notu ve gerçekleştirdiği akademi-sektör iş birliği çalıştayı gösterilebilir.
Güney Asya ülkelerinden Bangladeş’te İslam hukuku ve alanını tanıtan genel çalışmalar sayıca fazlayken, Pakistan’da para, İslami sosyal finans, etik ve teorik ve kavramsal çalışmalar ön plana çıkmaktadır. İslam iktisadı ve etik ile ilgili çalışmalara Pakistan’ın bahsi geçen diğer Müslüman ülkelerden daha fazla ehemmiyet verdiği görülmektedir. İslami sosyal finans alanında ise Endonezya’dan sonra ikinci sırada gelmektedir. Bangladeş sektörel uygulamalar konusunda her geçen gün büyüyen bir ülke olmasına rağmen akademik çalışmalarda o kadar büyüme kaydedememektedir.
Körfez ülkelerinden İran ve Katar’daki çalışmalar diğer ülkelere göre daha az görünmektedir. Suudi Arabistan, İran ve Katar arasında, İran’ın teorik, sosyoekonomik ve karz-ı hasen gibi konularda ön planda olduğu, Suudi Arabistan’ın ise mikro finans, Covid-19 ve İslam iktisadı okuryazarlığı ile ilgili konularda öne çıktığı anlaşılmaktadır. Nijerya, Mısır ve Tunus gibi Afrika ülkelerinde ise bahsi geçen diğer Müslüman ülkelere kıyasen çalışma ve uygulamalar daha azdır.
Değerlendirme ve Sonuç
Sonuç olarak bahsi geçen ülkelerin genelinde İslam iktisadı ve finansı alanında yapılan çalışma ve uygulamalar daha çok mikro perspektifinden ele alınmaktadır. Alanı tanıtan genel çalışmaların fazla olması, bankacılık ve fıkıh ağırlıklı pratik konuların genel anlamda her ülkede ilk sıralarda yer alması bir anlamda iyi olsa da belli bir zamandan sonra çalışmaların niteliğini düşürme tehlikesi barındırmaktadır. İslam iktisadı ve finansı alanı her ne kadar hala yeni sayılsa da tanıtıcı çalışmalarından ziyade makro düzeyde teorik ve kavramsal çalışmaların artırılması gerekmektedir.
Çalışma konularına bakılırsa çoğu hâlâ mikro düzeyde ve belli konular/kavramlar çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. Teorik ve makro perspektiften ele alan çalışmalar nispeten çok daha az ve yetersizdir. Kapitalizm gibi diğer finansal sistemlere karşılaştırmalı araştırmaların fazla olması alanın gelişmesi için iyi olacaktır. Sadece konvansiyonel ve İslami bankaların karşılaştırılması gibi uygulama alındaki çalışmalar değil, sisteme daha çok odaklanan çalışmaların da olması gerekmektedir. Ayrıca çalışma ve uygulama alanlarının daha fazla çeşitlendirilmesi gerekmektedir. İslam iktisadı ve çevre, döngüsel ekonomi, sürdürülebilir ekonomi, İslam iktisadı.
Kaynakça
Akten Çürük, S. ve Kaynar, Z. (2021). Bibliometric analysis of Islamic finance literatüre. International Journal of Business & Economic Studies, 3(1), 27-42.
Alshater, M.M., Hassan, M.K., Khan, A. ve Saba, I. (2021), “Influential and intellectual structure of Islamic finance: a bibliometric review”, International Journal of Islamic and Middle Eastern Finance and Management, 14(2), 339-365.
Handoko, L. H. (2020). Bibliometric analysis and visualization of Islamic economics and finance articles indexed in Scopus by Indonesian authors. Science Editing, 7(2), 169-176.
Ming, S. S. (2022). Annual Guide 2022 (Country report: Malaysia). Londra: Islamic Finance News. Erişim tarihi: 15.05.2022, https://www.islamicfinancenews.com/supplements/ifn-annual-guide-2022 adresinden erişilmiştir.
Yenice, A. C., Özdemir, M., ve Koç, A. (2022). Looking at the ‘big picture’ in Islamic economics and finance literature: A bibliometric analysis of WoS indexed documents. Turkish Journal of Islamic Economics, 9(1), 59-93.
Yurtseven, M. (2019). İslam ekonomisi alanında yapılan tezlerin bibliyometrik açıdan incelenmesi: Malezya Uluslararası İslam Üniversitesi örneği. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 43, 111-138.