6 Eylül 2023 Çarşamba günü, Cumhurbaşkanımız sunumuyla Orta Vadeli Program açıklandı. Orta Vadeli program çok yıllı bütçeleme anlayışının bir sonucudur. Kamu bütçeleri 1 yıllık gelir ve harcama tahminlerini/öngörülerini içeren stratejik bir belgedir. Bir cümlede strateji ifadesi geçiyorsa orada belirli amaç ve hedefler ile bunlara ulaşmak için ortaya koyulmuş çok yönlü planlar ve programlar olduğu anlaşılmalıdır. Bütçedeki öngörü ve tahminler hükümet tarafından hazırlanır, yasama organı tarafından onaylanarak kanunlaşır. Bu kanun bütçedeki hedef ve amaçlar ile bunlara ulaşmak için takip edilecek planların Türkiye Cumhuriyeti devleti ile bu planları finanse edecek vatandaşlar nezdinde meşru ve makbul olduğu anlamına gelir. Bütçe teklifinin kanunlaşması, hükümet tarafından yürütülüp gereklerinin uygulanmasına Türk Milleti adına yasama organının izin vermesidir. Diğer bir ifadeyle Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları bütçe kanununda öngörülen gelirlerin toplumdan toplanmasına, toplumdan toplanan bu gelirlerle, bütçenin harcama kaleminde gösterilen kamusal hizmetlerin üretilmesine temsili demokratik rejimimin imkanları çerçevesinde izin verdiği ve/veya rıza gösterdiği varsayılmaktadır.
Kamu bütçeleri 1 yıl gibi çok kısa projeksiyonlu belgelerdir. Enflasyon, milli gelir, büyüme ve işsizlik gibi temel makro ekonomik göstergelere dair hedeflerin birçoğu daha uzun zaman dilimine yayılmış disiplin ve istikrar ortamına ihtiyaç duyar. Orta Vadeli Programlar gelecek üç yılın öngörüleri (bu öngörüler aynı zamanda birer hedeftir) ile geçmiş iki yılın gerçekleşmelerini ortaya koyan hem stratejik hem de politik belgelerdir. Orta Vadeli Programlar değişen küresel, bölgesel ve yerel koşullar ile ihtiyaç ve potansiyeller göz önünde bulundurularak her yıl güncellenerek yeniden yayınlanır. Böyle bir çalışmanın öncelikli fonksiyonlarından birisi de ekonomik eşgüdümün tesis edilmesidir. OVP belgeleri ekonomide yer alan büyüklü küçüklü çok sayıda ekonomik birimin aynı hedefe birlikte yol alabilmesi böylece sınırlı iktisadi kaynakların aynı hedef doğrultusunda etkin kullanabilmesi için piyasa aktörlerine verilen güzergâh haritalarıdır. Türkiye’de kamu kesimi, GSYH’nın yaklaşık %33’ünü tek başına oluşturmakta, uyguladığı para ve maliye politikalarıyla ekonomiye yön vermektedir. Bu kadar büyük bir yapının istikrarlı ve öngörülebilir olması, her alanda olduğu gibi ekonomi alanında da keyfilikten ve fevrilikten uzak olması esastır. Nasıl ki idarenin keyfi davranmaması için idari hukuk yoluyla idarenin iş ve işlemleri kurala bağlanmışsa ekonomi alanındaki davranışları da bütçe ve orta vadeli programlarla mali kurala bağlanmıştır.
Orta Vadeli Programlar 10 Aralık 2003 tarihinde kabul edilen ancak 2006 yılında uygulamaya başlanan 5018 sayılı Kamu Mali Yönetim ve Kontrol Kanunuyla hayatımıza girdi. Bu kanunun amacı; kalkınma planları ve programlarda yer alan politika ve hedefler doğrultusunda kamu kaynaklarının etkili, ekonomik ve verimli bir şekilde elde edilmesi ve kullanılmasını, hesap verilebilirliği ve mali saydamlığı sağlamak üzere, kamu mali yönetiminin yapısını ve işleyişini, kamu bütçelerinin hazırlanmasını, uygulanmasını, tüm mali işlemlerin muhasebeleştirilmesini, raporlanmasını ve mali kontrolü düzenlemektir. Kanunun yürürlüğe girmesiyle genel ekonomik koşullar dikkate alınarak hazırlanan Orta Vadeli Program uygulamasına da başlamış oldu.
Kamu kesiminin ekonomideki büyüklüğü ve oyun kurucu niteliği sebebiyle sadece kamu kesimi değil, yerli yabancı tüm diğer ekonomik aktörler de iktisadi faaliyet ve gelecek stratejilerinde OVP belgelerinde yer alan göstergeleri referans almaktadır. OVP ne kadar rasyonel ne kadar gerçekçi olursa referans değeri ve beklentileri yönetme kabiliyeti o denli yüksek olur. Orta Vadeli Programı dilek ve temenniden ayırarak referans değeri kazandıran temel nitelik, adında da yer alan program olma vasfıdır. Programlar sadece hedefler belirlemekle kalmaz aynı zamanda o hedeflere ulaşma yöntemlerini zaman serisi olarak ortaya koyar. Örneğin bir hükümet iç talebi kısarak enflasyonu düşürmeyi ancak diğer yandan katma değeri yüksek teknoloji yoğun üretim yaparak dış talebi artırmayı böylece ekonomik büyümeyi ve refahı desteklemeyi hedefliyor olabilir. Böyle bir cümlenin temenniden öteye geçip ekonomideki tüm bileşenlerin ciddiyetle takip ettiği ve kendi faaliyetleri için referans kabul ettikleri bir programa dönüşmesi için hangi araçlarla nasıl yapılacağı, hangi politikanın ne zaman ne dozda ne kadar süreyle uygulanacağı da ifade edilmelidir.
Orta Vadeli Programlar aynı zamanda hükümetlerin ekonomi alanındaki en temel vaadidir. Programa sadakati ve koyduğu hedefleri gerçekleştirmesi bir hükümetin ekonomi alanındaki istikrarı/başarısı olarak addedilebilir. Serbest piyasa paradigması içerisinde değerlendirildiğinde bir ekonomi yönetiminin başarısı, ekonomik istikrar ve öngörülebilirliği tesis etmesiyle paralel ilerler. Orta Vadeli Programlar istikrar ve öngörülebilirliği tesis etmesi beklenen teknik ve politik metinlerdir. Hükümetler OVP belgelerini ekonominin mevcut gerçekliğine ve ihtiyaçlarına ne denli uygun hazırlar ne kadar arzu edilen ve ulaşılabilir hedefler koyar ve kendi hazırladıkları bu belgeye ne kadar sadık kalırsa, ekonomi o denli istikrar kazanır, ekonomi yönetimi o denli başarılı addedilir. Bu açıdan, Orta Vadeli Programlar hükümetlerin ekonomi alanında kendileri için koydukları başarı kriterleridir. Rasyonel vatandaşlar seçimlerde oy kullanırken; seçilmeden önce hükümetin ekonomi alanındaki vaatleri ile hazırladığı orta vadeli programın örtüşüp örtüşmediğine ve hükümetin uygulamada orta vadeli programa ne kadar sadık kaldığına mutlaka bakmalıdır.
Eğer bir hükümet kendi hazırladığı orta vadeli programa sadakat göstermez, hedeflerini tutturamaz, kendine çizdiği sınırlara uymazsa ekonomik koşullar öngörülmez ve istikrarsız olur, risk primi artar, yerli ve yabancı yatırımcı o ekonomiye yatırım yapmaktan imtina eder, refah azalır, ülke fakirleşir. Sadık kalınan kötü bir program, uygulanmayan en iyi programdan daha iyidir.
2006 yılından günüme yayınlanan Orta Vadeli Programların tamamına bağlantı yardımıyla ulaşabilirsiniz.
Yunus Emre AYDINBAŞ
* Yazarların görüşleri kendilerini bağlar.