Doç. Dr. Zeyneb Hafsa Orhan islamiktisadi.net okurları için hazırladı!
İslam İktisadı (Düşünce) Tarihi için
1. Artuç, G. (2020). İslam İktisat Düşüncesi Tarihinin Fıkhi Kaynakları, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (Özel Ek) Prof. Dr. Sabri ORMAN Sayısı s. 140-159.
2. Fıkıh (fürû)
a. İbn Abidin (1784-1836), Redd’ül Muhtar.
3. Orman, S. (2020). Oikonomia’dan İlm-i Tedbir-i Menzile: İslam’ın Entelektüel Geleneğinde Medeniyetler Arası Bilgi Değişimi, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 19 Temmuz 2020 (Özel Ek) “Prof. Dr. Sabri ORMAN Özel Sayısı”
a. Tûsȋ (1201-1274), Ahlâk-ı Nâsiri
b. Kınalızade Ali Efendi (1510-1572), Ahlâk-ı Alâ’i
4. İlgili özel fıkıh konularına dair: Cengiz Kallek serisi
a. Kallek, C. (2015). İslam İktisat Düşüncesi Tarihi: Harac ve Emval Kitapları, Klasik Yay.
b. Kallek, C. (2022). İslam İktisat Düşüncesi Tarihi 2: İslam Pazarları ve Hisbe Teşkilatı, Klasik Yay.
c. Kallek, C. (2022). İslam İktisat Düşüncesi Tarihi 3: Hisbe/İhtisab (Belediyecilik) Kitapları, Klasik Yay.
5. Ghazanfar S. M. (2016). Orta Çağ İslam İktisat Düşüncesi, Klasik Yay.
6. 16-19. yüzyıl arası tecrübe: A. A. Islahi serisi
a. Islahi, A. A. (2017). Islahi, A. A. (2017). İslam İktisat Düşüncesi ve Kurumları (16. Yüzyıl), İktisat Yay.
b. Islahi, A. A. (2019). İslam İktisat Düşüncesinin Olgunlaşması (17. Yüzyıl), İktisat Yay.
c. Islahi, A. A. (2018). İslam İktisat Düşüncesinin Değişimi (18. Yüzyıl), İktisat Yay.
d. Islahi, A. A. (2019). Müslüman Arap Yazarların İktisat Düşünceleri (19. Yüzyıl), İktisat Yay.
7. 20. Yüzyıl Öncesi Son Durum: Osmanlı Son Dönemi
a. Anonim, Risale-i tedbir-i umran-ı mülkiye, 1830
b. Serandi Arşizen, Tasarrufat-ı mülkiye, 1840’lar
c. Sehak Efendi, İlm-i tedbir-i menzil, 1852
d. Charles Wells, İlm-i tedbir-i mülk, 1860
e. Mehmet Şerif Efendi, İlm-i emvali milliye, 1865
f. Ahmet Hilmi Efendi ve Mehmet Mithat Bey, İlm-i tedbir-i servet ve Fenn-i idare, 1869
g. Ahmet Mithat Efendi, Politik Ekonomi, 1878
h. Sakızlı Ohannes Efendi, Mebad-i ilm-i servet-i milel, 1881
i. Akyiğitzade Musa, İlm-i servet, 1898
j. Mehmed Cavid Bey, İktisat İlmi, 1899
8. Duri, A. (2014). İslam İktisat Tarihine Giriş, İnsan Yay.
9. Mehmet Genç (2023). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi 1-2, Ötüken Neşriyat
10. El-Ashker, A., ve Wilson, R. (2019). İslam İktisadının Kısa Tarihi, İktisat Yay.
Müslümanların iktisada dair konuları ele alışı, 8. yüzyıldan itibaren fıkıh literatürünün önemli bir parçası olmuştur. Dolayısıyla okumalara fıkhın İslam iktisat düşüncesi tarihi için önemi hakkında bir çalışmayla başlamak faydalı olacaktır. Sevgili Gülizar Artuç’a ait birinci kaynak buna yöneliktir. Bu kaynakta yer alan Tablo 1, bu listenin de içeriğini oluşturan sistematiğe yardımcı olacak şekilde, ilgili fıkhȋ kaynakları iki gruba ayırmaktadır; genel ve özel. Genel kaynaklar arasında fürû fıkıh ve fıkıh usûlü eserleri varken özel kaynaklarda harac, emval, kesb, hisbe ve muhtelif türde eserler yer almaktadır. Nitekim bunlardan genel gruba dair olanlar içerisinde fıkıh usûlü değil de doğrudan fürû fıkha yönelik olanlara ilişkin bir okuma önerisini hemen birinci sıranın “a” kısmına ilave ettim. Bu kaynak, Osmanlı’nın son dönemlerinde yaygın bir şekilde okutulan, günümüz Türkçe tercümesine de sahip bir eserdir. Bir kaç cilt olan bu eserin özellikle iktisada ilişkin kısımlarına bakılabilir. Özel kaynaklara aşağıda ayrıca değineceğim. Gerek fıkıh usûlü, gerekse fıkıh kitaplarına dair bir okuma listesini de ilgili hocalara bırakıyorum.
Bundan önceki birinci okuma listesinde bahsedildiği üzere Antik Yunan’da oikonomia kavramı vardı. İşte Müslümanların ekonomik meselelere dair genel bir kavram oluşturması da bundan etkilenmiş ve 9. yüzyıldan itibaren Yunan filozoflarından etkilenen Müslüman filozofların (Farabi gibi örneğin) eserlerinin etikle ilgili kısımlarında oikonomia’nın doğrudan tercümesi olarak ilm-i tedbir-i menzil kullanılır olmuştur.[1] Üçüncü kaynak, rahmetli Sabri Orman hocamızın bu etkilenişe dair kaleme aldığı bir yazıdır. Bu noktada ilm-i tedbir-i menzile dair örnek okuma yapmak isteyen arkadaşlar için iki esere “a” ve “b” kısımlarında yer verdim. “a” kısmındaki eser, ilm-i tedbir-i menzile dair ilk detaylı bölüm içeren eser olarak geçmekteyken Kınalızâde’ye ait olan “b” kısmındaki eser ise konuya dair en detaylı aktarıma sahip olanlardandır.
4. sırada yer alan, Cengiz Kallek hocama ait kitaplar ise, yukarıda bahsedilen özel fıkıh kaynakları içerisinde yer alan, harac, emval, hisbe gibi eserlerin Müslüman tarihi boyunca olan serencamının detaylı bir araştırmasını içermektedir.
5. sıradaki eser, özellikle anakronizm dediğimiz sorunları barındırsa da Müslümanların ortaçağ iktisadi düşüncesine dair, iktisatçı Schumpeter’in (1883-1950) “büyük boşluk (great gap)” olarak adlandırdığı ama aslında boşluk olmayan dönemi aydınlatma amacını taşımaktadır. Bu eserin bıraktığı yerden devam eden İslam iktisat tarihçisi A. A. Islahi ise 16, 17, 18 ve 19. yy.’da Müslümanların iktisadi düşüncesinin izini sürmektedir.
Müslümanların 1. Dünya Savaşı öncesi büyük değişimler yaşanmazdan evvelki son durumunu en net gösterebilecek ve bizim de en çok kaynağa ulaşabileceğimiz örnek Osmanlı’dır. 7. kaynak, 10 adet alt kaynak üzerinden sırasıyla Osmanlı’nın Batıdaki oikonomia-politik ekonomi-ekonomi dönüşümünden nasıl etkilendiğini takip etmektedir. Bu kaynakların bazısından biraz bahsetmek istiyorum.
-Yazarı bilinmeyen, 1830 tarihli ilk eser, Tütengil (1948)[2] tarafından Türkçe’deki ilk (modern) iktisat kitabı olarak anılmaktadır.
-İkinci eser, J. B. Say’ın takipçilerinden İtalyan iktisatçı Pellegrino Rossi’nin (1787-1848) fikirlerini takiben doktor Serandi Arşizen tarfında Fransızca yazılmış olup Fransızca’dan Türkçeye Aleko Soçu tarafından tercüme edilmiştir.
-Üçüncü eser, meşhur klasik iktisatçı J. B. Say’ın “politik ekonomi” adlı eserinin tercümesidir.
-Şarkiyatçı Wells tarafından Türkçe yazılan dördüncü eser, ilk Türkçe telif eser olarak anılmaktadır.[3]
-6. eserde anılanlar, Hübner’in (1818-1877) politik ekonomi (Derkleine Volkswirth/Küçük Ekonomist) tercümesidir.[4]
-Ahmet Mithat efendiye ait olan ve orijinalinde doğrudan Ekonomi Politik başlığı taşıyan eser, bu başlıkla basılan ilk eser olabilir.[5]
-Mehmed Cavid beye ait olan ve listede son sırada yer alan eser ise doğrudan “İktisad” kelimesini başlığa taşımıştır. Bu anlamda belki de ilk eserdir.
Bu vesileyle şu notu düşebilirim; Türkiye’de iktisadi düşünce tarihi kitapları genelde yabancı kaynakların tercümesi şeklinde okutulmaktadır. Dolayısıyla ne “büyük boşluk”ta yer alan ne de sonrasında 19. yüzyıla değin uzanan dönemdeki Müslüman düşünürleri kapsamamaktadır. Ve Osmanlı döneminin son yüzyılındaki Batı’dan etkilenen iktisat yazınına da değinmemektedir. Dolayısıyla, bütün bunları kapsamlı bir şekilde içeren telif bir iktisadi düşünce tarihi kitabı ihtiyacı vardır diye düşünüyorum.
8. esere kadar olan kaynaklar daha çok düşünce tarihine dairdir. Doğrudan İslam iktisat tarihine dair olanlar 8, 9 ve 10. sıradakilerdir. Bunlardan ilki, kitabın adı gibi, konuya dair kısa bir giriş sunmaktadır. Fakat çeviriyi yapan Sabri hocamın da dediği gibi, Osmanlı’yı içermeyen bir kaynaktır. 9. sıradaki eser işte bu açığı kapatma amacındadır. 10. sıradaki eser ise başlangıcından günümüze değin dünyadaki çeşitli Müslüman toplulukların iktisadi tarihini oldukça sıralı, sistematik ve detaylı bir şekilde incelediğini düşündüğüm, güzel bir başvuru kitabıdır.
Yine bu eserlerin bir kısmı (özellikle makaleler) internette mevcuttur. Bu defa kaynakların hepsi Türkçe’dir. Kaynakların sıralı okunması yine önem arz etmektedir. Umulur ki bir word sayfası olarak hazırladığım bu listede yer alanlardan en azından bir kısmını sıralı okuyan birisi, Müslümanlar açısından iktisada ilişkin fikir ve tecrübelerin izini 20. yüzyıla değin takip etmiş olsun.
Son olarak, gerek ilk liste, gerek bu liste olsun, ilgili ilave okuma önerileri, okumalardan hareketle sorulacak sorular vb. hususunda her daim bana mail atabilirsiniz: hafsa.orhan@izu.edu.tr
[1] https://islamansiklopedisi.org.tr/tedbirul-menzil
[2] https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/8255
[3] Kitaba şuradan bulunabilir: https://www.kitapyurdu.com/kitap/ilmi-tedbiri-mulk-devlet-yonetme-bilimi/577983.html
[4] Kitaba şuradan erişilebilir: https://www.kitapyurdu.com/kitap/bu-eser-iki-tercume-otto-hubnerin-ekonomi-politiki/638891.html
[5] Eserin orijinaline şuradan erişilebilir: https://archive.org/details/ekonomipolitik00ahme/page/n3/mode/2up