Katılım bankaları finans sektöründe faaliyet gösteren, reel ekonomiyi finanse eden ve bankacılık hizmetleri veren kuruluşlardır. Katılım bankaları tasarruf sahiplerinden topladıkları fonları, faizsiz finansman ilkeleri dâhilinde ticaret ve sanayide değerlendirerek, elde edilen kar veya zararı tasarruf sahipleri ile paylaşmaktadır. Katılım bankaları mevduat bankalarından farklı olarak risk paylaşımı ve faiz yasağı gibi İslami kurallara dayalı olarak faaliyet gösterirler. Ticari kuruluşlar olarak katılım bankaları da kar elde etmek isterler ancak kar maksimizasyonu hedefiyle faaliyetlerini yürüten mevduat bankalarıyla karşılaştırıldıklarında her iki banka türünü de bağlayan mevzuat ve uluslararası bankacılık kuralları dışında kendilerine özgü iş modelleri ve yasaklar dolayısıyla karlılıkları sınırlanabilir( Parlakkaya ve Çürük, 2011: 397).

Katılım bankacılığında toplanan fonların değerlendirilmesi için mevduat bankacılığına göre farklı enstrümanlar kullanılabilir. Fon kullandırma olarak adlandırabileceğimiz bu fonksiyon, temel olarak ortaklık veya borçlandırma temelli enstrümanlar olarak kullanılarak icra edilir. Gerek mudaraba veya muşaraka gibi ortaklık yoluyla gerekse borçlandırma yoluyla murabaha, icara, istisna ve selem gibi gerçekleştirilen fon kullandırma işlemlerinde katılım bankaları da aynı mevduat bankalarının yaptığı gibi muhatap firmayı ölçme, izleme ve raporlama yaparak analiz etmektedir. Bu kapsamda katılım bankalarının fon kullandırma süreçlerindeki riski yönetmek için yaptıklarıyla mevduat bankalarının kredi riskini yönetmek için yaptıkları çalışmalar birbirine benzer niteliktedir denilebilir (Astrom, 2012: 8).

Katılım bankaları geleneksel faizli bankalardan birçok yönden farklıdır. Ancak en temel farklardan biri, fon kullandırma yaparken katılım bankasının ihtiyacı olan müşterisine nakit kredi vermek yerine müşterisinin ihtiyaç duyduğu ürünü satıcıdan peşin alıp müşterisine vadeli satmasıdır( Esmer ve Bağcı, 2016: 18). Vadeli satış esnasında satış fiyatı üzerine kendi karını ilave eden katılım bankası elde ettiği bu karı kendisine fon yatıran (kar ve zarara) katılım hesabı sahibiyle -hesap açılırken belirlenen oranlar üzerinden- paylaşmaktadır. Dolayısıyla mevduat bankalarında net faiz marjı (kredi faiz oranı ile mevduata ödenen faiz arasındaki fark), katılım bankalarında ise net kâr payı geliri (vadeli satışta alınan kar payı ile katılım hesabına ödenen kar payı arasındaki fark) bankaların kredi politikalarını etkileyebilmektedir(Özkan ve Işıl, 2016: 171).

Katılım bankaları ürün ve vade gruplarında incelendiğinde ise prensipleri gereği mevduat bankalarından oransal olarak farklılaşmalar gösterebilmektedir. Fon kullandırma operasyonları (mevduat bankalarında kredi operasyonları müdürlüğü olarak geçmektedir) basamakları daha uzun olabilmektedir. Katılım ve mevduat bankalarının ürün ve vade karşılaştırması yapıldığında ise aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir.

Yukarıdaki tablolardan hareketle kredilerin 2021\Şubat oranları baz alındığında katılım ve mevduat bankalarının para cinslerine göre vade gruplamalarında büyük bir farklılık göze çarpmamaktadır. Vade gruplarına göre; bir yıl ve kısa vadelerde bütün para cinslerinde, katılım bankaları %24.9 mevduat bankaları %25.7 orana sahip olup, bir yıldan uzun vadeli kredilerde katılım bankaları %75.1 mevduat bankaları %74.3 olmak üzere kendi kredi büyüklükleri içinde pay almaktadır.

Yabancı para (YP) ve Türk lirası (TP) kredilere baktığımızda yine mevduat bankalarının YP kredilerinin %70.3 katılım bankalarının %65.1 paya sahip olduğu, TP kredilerinde ise mevduat bankalarının %34.9 katılım bankalarının ise %29.7 paya sahip olduğu görülmüştür. Mevduat bankalarının tüketici kredileri ile kredi kartları toplamının kredi büyüklüğü ise katılım bankalarının neredeyse iki katıdır. Bu bağlamda katılım bankalarının %15 iken mevduat bankalarının ise %27.6’dır. İşletme kredileri açısından bakıldığında işletme kredilerinde katılım bankalarının %57 paya sahip olduğu, mevduat bankalarının ise %17.2 paya sahip olduğu tespit edilmiştir.

Katılım bankalarındaki işletme kredileri, mevduat bankalarındaki benzer kredi ürünleriyle karşılaştırıldığında operasyonel açıdan icra süresi uzun, yapısı daha karmaşıktır. Mevduat bankasında, bir işletme kredisi doğrudan müşterinin hesabına geçerken, katılım bankasında ise, malın veya hizmet alımının yapılacağı karşı tarafa sipariş vermekle başlayıp müşterinin değil satıcının hesabına kredi tutarının geçmesiyle sonuçlanır.

Katılım bankalarında işletmelerin en çok kullandığı ürünler incelendiğinde ise murabaha ve icara, istisna, selem vb. ürünler olduğu görülmüştür Murabaha ürünü ile işletmelerin ihtiyacı olan mal veya hizmeti satıcıdan peşin alıp müşteriye vadeli olarak satmak suretiyle kullandırılır. Aşağıda murabahanın fon kullandırma süreci anlatılmıştır(Hazıroğlu vd., 2019: 178-179).

1. Müşteri katılım bankasına limit için başvurur,
2. Katılım bankası kredi değerlemesi yapar, uygunsa limit tahsis eder,
3. Müşteri ihtiyacı olan mal için satıcı ile bir ön anlaşma yapar,
4. Müşteri katılım bankası ile kar oranı ve geri ödemede anlaşır,
5. Katılım bankası satıcıya mal için sipariş verir,
6. Katılım bankası malı satıcıdan peşin olarak alır,
7. Katılım bankası peşin aldığı malı müşteriye vadeli satar ve mal müşteriye teslim edilir,
8. Katılım bankası müşteriyi borçlandırır,
9. Müşteri borcunu katılım bankasına vadesinde öder.

Katılım bankalarının yukarıda belirtilen maddeler doğrultusunda fon kullandırım süreci incelendiğinde kredi teklif ve tahsis sürecinin mevduat bankaları ile yakın olduğu düşünülmektedir. Ancak katılım bankalarının fon kullandırım yöntemlerinin farklı olması nedeniyle bu durumun kredilendirme süreçlerini de etkilediği yapılan araştırma neticesinde anlaşılmıştır. Katılım bankaları ticaret yöntemi ile fon kullandırdığından bu süreç her ne kadar kullandırım sürecinin konusu olsa da kredi teklif ve tahsis süreçlerini de operasyonel anlamda etkilediği düşünülmektedir.

Kaynak: Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi