Muhammet Fatih CANBAZ (Öğr.Gör.)
Girizgâh
Ülkemizde girişimci sayısının yetersizliği her zaman eleştirilen bir konu olmuştur. Sorun olarak nitelendiren bu hususun biraz üzerine gidildiğinde ilginç sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Esasen Türk milletinin girişimci ruhunun çok yüksek seviyelerde olduğu ancak bunun pratiğe yansımadığını görürüz. Biraz daha derinlemesine bakıldığında bu durumun girişimcilerin karşılaştığı sermaye yetersizliği ve sermayeye erişim problemleri nedeniyle olduğu görülür. İlgili sermaye eksenli problemlerinin doğal bir sonucu olarak, sermayeye sahip girişimciler yüksek piyasa riskleri nedeniyle projelerini hayata geçirememekte, sermayesi olmayan girişimciler ise fikir aşamasında projelerinden vaz geçmektedirler. Ülkemizde devlet erki yatırımcı veya girişimciyi desteklemek adına birçok hibe ve teşvik politikaları uygulamakta ve bu uygulamalar yoğun ilgi görmektedir. Çoğu zaman piyasa talebinin teşvik sınırlarını aştığı bilinmektedir. Buradan şu anlaşılıyor ki; fırsat ve destek verildiğinde Türk girişimciler girişimci ruh potansiyellerini ortaya çıkaracak kabiliyettedir.
Müslüman toplumlarda karşılaşılan bir diğer önemli problem ise borçlanma araçlarının “faiz” odaklı geleneksel bankacılık anlayışı ile sunuluyor oluşudur. İslam dininin sosyal ve iktisadi hayatı düzenlemesinin doğal bir sonucu olarak Müslüman toplumlar finansal davranışlarını İslami kaideler ekseninde şekillenmektedir. Dolayısıyla finansman alternatiflerinin faiz içermesi Müslüman girişimci bireylerin önündeki en ciddi engellerden olmuştur. İslam’da faiz kesin bir dille yasaklanmıştır. Bu yasağa cevap veremeyen geleneksel finansa alternatif olarak İslam iktisadı anlayışı bir zaruret olarak ortaya çıkmış ve yaklaşık elli yıldır finansal sistem içerisinde faaliyet göstermektedir. 1980’lerin ortalarından itibaren ivme kazanan İslami finans tüm ülkelerde aynı minvalde ve beklenen düzeyde etkin olamamıştır. Pazar payı ve sektör farkındalık analizleri incelendiğinde Türkiye’de de durum bu şekildedir. İslami finans ülkemizde birçok teknik ve düşünsel problemle karşılamış ve buna bağlı olarak yavaş bir büyüme eğilimi göstermiştir. İslami finans yaklaşımının karşılaştığı problemler ayrı bir çalışma konu olmakla birlikte İslami kaidelerin iktisadi hayatta dikkate alınmayışı Müslüman bireyleri finansmana erişimde engelleyen başat faktörlerden olmuştur.
Ülkemizde finansal piyasalarda girişimciler için klasikleşen birçok finansman yöntemi ve aracı bulunmaktadır. Bu makalenin konusu ise son yıllarda giderek adından söz ettiren, etkin ve modern bir finansman yöntemi olan “Kitle Fonlaması” yöntemidir. Bu yöntem finansmana ihtiyaç duyan erken arama girişimleri etkin kılacak bir özelliğe matufur. Ayrıca kitle fonlaması yönteminin İslami finans açısından uygunluğu ve İslami finans yöntemlerine benzerliği değerlendirilecektir.
Kitle Fonlamasının Tanımı ve İşleyişi
Kitle fonlaması temel olarak girişim fikrinin bir internet platformu üzerinden açık çağrıyla çok sayıda potansiyel yatırımcıya sunulmasını, fon talebi oluşturulmasını ve birden çok yatırımcının desteği ile girişimin finanse edilmesini sağlayan bir araçtır. Yöntem kitlelerin gücünü yansıtan önemli bir girişim sermayesi oluşturma mekanizmasıdır. Farklı bir tanımla: Kitle fonlaması tek başına yatırım potansiyeli açısından kayda değer bir etki oluşturamayacak çok sayıda kişinin küçük meblağlar ile bir girişimi internet platformu üzerinden fonlamasına veya bağış yapmasına imkân tanıyan bir finansman aracıdır.
Kitle fonlaması yöntemi “Crowdsourcing” yani geniş kitlelerden her türlü kaynağın sağlanması anlayışıyla hareket eder. Bu anlayışın geniş kitlelerden fikir, geri bildirim, çözüm önerileri alabilmek, girişime olan teveccühü veya talebi ölçebilmek, girişimin geleceğini öngörebilmek gibi müteşebbisler açısından önemli katkıları bulunmaktadır. Toplanan fon karşılığında ise yatırımcıya belirli ödüller, haklar veya hisse tahsis edilmektedir. Girişimci bu yöntemle kendini finanse edecek potansiyel yatırımcılara ve müşterilere ulaşabilmekte, iş fikri hakkında farkındalık oluşturmakta, en önemlisi proje hayata geçmeden evvel ürün veya sunacağı hizmetin potansiyelini test etme imkânına kavuşmaktadır. Diğer taraftan yatırımcılara ise istikbalde büyük bir proje olması beklenen girişimin erken dönemlerinde bir parçası olma motivasyonunu kazandırmaktadır.
Kitle fonlamasının yalın bir işleyişi bulunmaktadır. En basit haliyle fikir sahiplerinin kitle fonlaması platformlarına üye olarak projelerini platform üzerinden açık çağrı ile sunması şeklinde gerçekleşir. Tanımlama olarak nitelendireceğimiz bu aşamada fikir sahibi öncelikle projesini tanımlamalı, kapsamını belirlemeli ve fikrin genel vizyonunu açıklamalıdır. Tüm süreci aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz;
- Girişimci Kitle fonlaması platformuna (KFP) iş fikri ile başvuru yapar. Tüm başvuruların değerlendirilmeksizin yayınlandığı veya özellikle belirli alanlarda projelerin değerlendirildiği platformlar olmakla birlikte çoğunlukla başvurular ön değerlendirme sürecine alınır ve fonlamaya uygun olup olmadığı kontrol edilir. Son tahlilde KFP tarafından yayınlanmasına veya reddine karar verilmektedir.
- Başvuru kabul edildiği takdirde, girişimci tarafından projeye ilişkin bilgiler, dosyalar, doküman ve videolar potansiyel yatırımcılara sunulmak üzere platformda yayınlanır. Projenin ne kadar süre ile yayınlanacağı ve hedef sermaye tutarı proje sahibi tarafından belirlenmektedir. Yatırımcılar fonlama yaptığı takdirde ne gibi kazanımlar elde edeceğini (ödül, hisse vs.) proje detaylarından görebilmektedir.
- Potansiyel yatırımcılar platform üzerinden projeleri inceler ve ilgilendikleri projelere fonlarını aktarabilirler. Bu süreçte proje için toplanan fonlar platform tarafından proje için tahsis edilen havuzda rehin tutulmakta ve proje nihayete erene değin girişimcilere herhangi bir fon akışı gerçekleşmemektedir. Bu aşamada paranın rehni sürecin kötüye kullanılmasının da önüne geçmektedir.
- Proje sunum süreci tamamlandığında hedef sermaye tutarına ulaşıldığı taktirde platform tarafından belirli oranda bir aracılık komisyonu kesilerek toplanan fonlar girişimciye transfer edilmektedir. Komisyon oranları tüm KFP’lerde değişiklik arz etmekle birlikte ortalama %5 ile %20 arasında dalgalanmaktadır.
- Planlanan proje finansman çağrısı süresi içerisinde hedef sermaye tutarına ulaşılamaz ise proje çağrısı başarısız olmuş demektir ve bu noktada toplanan fonun ne yapılacağı hususunda iki adet alternatif bulunmaktadır. Birincisi “Hepsini iade et”, ikincisi ise “Hepsini Tut” yaklaşımıdır. Ekseriyetle uygulanan “Hepsini iade et” yaklaşımında yatırımcılara yatırdıkları fonlar iade edilmektedir. “Hepsini Tut” yaklaşımında ise hedef sermayeye ulaşılmasa dahi toplanan tüm paranın girişimciye transfer edilmesi anlayışı ile çalışılmaktadır.
Ülkemizde fongogo.com, fonbulucu.com, crowdfon.com ve arikovani.com gibi kitle fonlaması platformları hizmet vermektedir. Ancak yöntemin yaşadığı farkındalık problemleri sebebiyle projelerinin uluslararası platformlara nispetle düşük seviyelerde desteklendiği görülmektedir. Uluslararası etkin kitle fonlaması platformlarına ise; kickstarter.com, indiegogo.com, crowdsupply.com, crowdfunder.com gibi örnekler verilebilir. Özellikle İslami Finansa uygun ve sadece Müslümanların projelerine yönelik Launchgood.com KFP vardır. İlgili platformlara Dünyanın her yerinden başvurulması da mümkündür.
Kitle Fonlaması Modelleri ve İslami Finansman Yöntemleri ile Mukayesesi
Kitle fonlaması modelleri Dünya’da genel olarak 4 farklı şekilde karşımıza çıkmaktadır. Bunlar; Bağış Temelli Kitle Fonlaması (Donation-based Crowdfunding), Ödül Temelli Kitle Fonlaması (Reward-based Crowdfunding), Borç Temelli Kitle Fonlaması (Debt-based Crowdfunding) ve Hisse (Ortaklık) Temelli Kitle Fonlaması (Equity-based Crowdfunding) temelli fonlama yöntemleridir.
Bağış ve Ödül Temelli Kitle Fonlaması yöntemleri sonuçları itibariyle “finansal getiri beklentisiz fonlama”, Borç ve Hisse (Ortaklık) temelli kitle fonlama yöntemleri ise “finansal getiri beklentili fonlama” olarak da ayrıca sınıflandırılabilir.
- Bağış Temelli Kitle Fonlaması
Bağış temelli fonlama özel projeler veya hedefler adına çok sayıda kişiden kaynak sağlama sürecidir. Fon sağlayanlar yaptıkları fonlama karşılığında herhangi bir maddi çıkar elde etmemektedir. Modelde yatırımcılar adına temel motivasyonlar; bir girişime katkı/destek sağlama, hayırseverlik, kendini gerçekleştirme ve gönül hoşnutluğu olarak ifade edilebilir. Bu fonlama türüne genellikle toplumu ilgilendiren yardım ve sosyal sorumluluk projelerinde rastlanmaktadır. Örnek olarak bir köy okuluna kütüphane yapılması için fon oluşturma çabaları bağış temelli fonlama türüdür.
- Ödül Temelli Kitle Fonlaması
Kitle fonlaması denildiğinde ilk akla gelen ve en yaygın şekilde kullanılan yöntemdir. Bu nedenle kullanıcılar tarafından standart kitle fonlaması olarak tanımlanmaktadır. Bu yöntemde girişimci talep ettiği fon karşılığında yatırımcılara belirli ödüller sunmaktadır. Bu ödüller; bir teşekkür kartı, küçük bir kalem olabileceği gibi üretilmesi planlanan üründen bir adet gönderilmesi şeklinde de karşımıza çıkmaktadır. Örneğin; kitap yazmak için fon toplayan bir yazarın yatırımcıya belirli bir fonlama şartı ile imzalı kitabını göndermesi örnek olarak verilebilir. Bu model yatırım yapan kitleye “Ön Alım Hakkı” da sunabilmektedir. Bu her bir yatırımcıya destek sağlaması mukabilinde proje sonunda piyasaya sunulacak ürünü öncelikli ve daha düşük maliyetle elde etme hakkı tanınmaktadır.
- Borç Temelli Kitle Fonlaması
Bu yöntem modern finansal sistem içerisinde tabana yayılmış olan borç verilen tutar karşılığında belirli oranlarda faiz ödenmesine dayanmaktadır. Bunula beraber borç temelli kitlesel fonlamada ikinci bir yaklaşım olarak faizsiz fonlama örnekleri de bulunmaktadır. Girişimciler açısından teminat gerektirmemesi ve bankalar ile mukayese edildiğinde daha düşük faiz oranları ile fon temin edilebilmesi gibi ciddi avantajları bulunmaktadır.
- Ortaklık (Hisse) Temelli Kitle Fonlaması
Ortaklık veya Hisse temelli fonlama, kitle fonlaması modelleri arasında en güçlü yöntem olarak karşımıza çıkar. Çerçeve nettir ve diğer modellerden farklı olarak yatırımcıya gerçekten bir girişime ortak olma ve kar sağlama fırsatı sunmaktadır. Yatırımcılar gelecek vadeden projelere direkt olarak platform üzerinden yatırım yapar ve iş fikrine ortak olurlar. Ortaklığın doğal sonucu olarak yatırımcıya projede ortaklık ve yönetimde oy hakkı verilmektedir. Bu yöntemin en büyük avantajı iş fikrinin büyümesi ve gelecekte yatırımın kendi maliyetinin çok üzerinde bir gelir oluşturması ihtimalidir
Kitle Fonlamasının İslami Finans Yöntemleri ile Benzerlikleri
Kitle fonlaması yeni bir finansal araç olmasına rağmen tabiatı itibariyle kadim İslam iktisadı anlayışı ile benzerlikler göstermektedir. Bunlar “İslam düşüncesi ile benzerlikler” ve “İslami finans uygulamaları ile benzerlikler” olarak iki aşamada incelenebilir.
Kitle fonlamasının uyguladığı modeller ile vesile olduğu ve İslam düşüncesinde birçok ayeti kerime veya hadisi şerifler ile telkin edilen, üzerinde çok durulan sosyal yardımlaşma ve infak, birlik ve beraberlik, ihtiyacı olanlara el uzatma, helal kazanç elde etme ve ticaret gibi İslami karakterleri bulunmaktadır.
İslami fonlama yöntemleri ile mukayese edildiğinde ise kitle fonlamasının sahip olduğu dört modelin de İslami finans yöntemlerine uygun olduğu görülmektedir. Modellerden yalnızca borçlanma temelli yaklaşımda faiz karşılığı borçlanmada İslami kaidelere aykırı bir süreç izlemektedir. Bu aşamada ikinci usûl olan faizsiz borçlanma içeren kitle fonlaması modeli dikkate alınmıştır.
İslam hukukunda temel sözleşmeler; ticaret esasına dayalı, kiralama esasına dayalı, ortaklık esasına dayalı, ivazsız, saklama emniyet ve diğer destek sözleşmeleri olarak beş grupta incelenmektedir. Kitle fonlaması yöntemi bu sözleşme türlerinden “ortaklık esasına dayalı sözleşme” ve “ivazsız sözleşme” kaideleri ile paralellik gösteren bağış temelli, ödül temelli ve ortaklık (Hisse) temelli fonlama modellerini kullanmaktadır. Ortaklık (Hisse) temelli fonlama yöntemi İslami finans yöntemlerinden Mudarebe ve Muşareke ile birebir aynı özelliği taşımaktadır. Kitle fonlamasının ülkemizde ve dünyada en yoğun şekilde uygulanan türü olan Bağış veya Ödül temelli kitle fonlaması yöntemleri ise Hibe’nin, faizsiz borçlanma temelli kitle fonlaması ise Karz-ı Hasen’in modern finansal sistemde yorumlanmış örneklerindendir.
Sonuç
Kitle fonlaması yatırımcı olmayı dar bir çevreden çıkararak tabana yaymada ve gelirin toplumda daha adil paylaşımına aracılık ederek sosyal hayatı daha dengeli hale getirmede önemli rol oynayabilecek finansal bir araç olarak dikkat çekmektedir. Ülkemizde 2018 yılı itibariyle mevzuata dahil edilen ve kuluçka döneminde olan kitle fonlaması, İslam hukuku prensiplerine uygunluğu hasebiyle de desteklenmeyi ayrıca hak etmektedir.
Kitle fonlaması yöntemi erken aşama işletmeler ve sermayesi olmayan girişimciler için geleneksel borçlanma yöntemlerine nazaran faizsiz alternatif yollar sunmaktadır. Dünyada milyarlarca dolar fonlama tutarına ulaşan sistem verileri, faizli borçlanmadan ve geleneksel finanstan kaçısın doğal bir reaksiyon olduğunu düşündürmektedir. Faizsiz modelleriyle kitle fonlamasının hem ülkemizde hem diğer İslam ülkelerinde iyi anlatılabilirse Müslüman halklardan gerekli teveccühü göreceği düşünülmektedir.
Kaynak:
Girişimcilere Faizle Borçlanmaya Alternatif İslami Bir Yöntem: Kitle Fonlaması
https://dergipark.org.tr/marufacd/article/460651
Kitle Fonlaması Finansman Yöntemi: Türkiye’de Sistemin Geliştirilmesine Yönelik Öneriler