Prof. Dr. Sabahaddin Zaim
Bu araştırmanın birinci kısmı için tıklayınız: Araştırma 1
1976’da Cidde’de faaliyete geçmiş olan “İslâm Kalkınma Bankası” içinde 1981 (1401 h.)’de “İslâmi Araştırma ve Eğitim Merkezi” “Islamic Research and Training Institute” (IRTI) kurulmuştur. Bu enstitü araştırma, eğitim, bilgi toplama şubelerinden oluşarak faaliyete geçmiştir. Araştırma ve eğitim bölümleri, İslâm iktisadı ile ilgili muhtelif konularda araştırmalar yaptığı gibi muhtelif İslâm Üniversiteleri veya kurumları ile işbirliği halinde, bu yöndeki faaliyetleri finansmanını sağlayarak teşvik etmiştir. Bunların içinde başlıcaları şunlardır:
1)Workshop faaliyetlerini düzenlemek ve misafir konuşmacılar davet etmek,
2)İslâm iktisadı ve bankacılığı ile ilgili dergi ve bültenler çıkarıp yayınlamak,
3)Belli başlı konularda tebliğler ve monografi serileri yayınlamak,
4)Merkezde ve diğer ülkelerde konferans ve seminerler düzenlemek,
5)İlim adamlarının mübadelesini temin etmek,
6)Hizmete dönük talim ve eğitim faaliyetlerini organize etmek,
7)Doktora için ve doktora sonrası olmak üzere genç Müslüman iktisatçılara ve ilim adamlarına burslar vermek,
8)Ekalliyet halinde yaşayan Müslümanların çocuklarına Müslüman ülkelerde eğitim bursları vermek,
9)Dünyada İslâm İktisadı ve bankacılığı sahasında eserleri veya hizmetleriyle ün yapmış tanınmış kişilerden veya kurumlardan her yıl jürilerce seçilecek kişiye veya kurum’a bir dünya ödülü vermek ve onların eserlerini yayınlamak
IRTT’nın faaliyetleri arasında birinin burada zikredilmesinde fayda vardır. IRTI, Pakistan’da İslâmabad şehrinde bulunan Milletlerarası İslâm Üniversitesi (IIU) ile işbirliği yaparak 22 Ağustos 3 Eylül 1987’de Üniversite hocaları için bir İslâm İktisadı Semineri düzenlenmiştir. 14 ülkeden hocaların katıldığı bu seminerde 6 konu işlenmiştir.
I.İslâm İktisadına Giriş
II.İslâm Hukukuna Giriş
III.İslâm İktisadî Sistemi
IV.Mikro İktisat
V.Makro İktisat
VI.Para ve Maliye Politikaları
Yine bu cümleden olmak üzere IRTI tarafından, Karaçi’de “Zekat Uygulaması” (Zekat Management) adı altında bir toplantı yapılmış, muhtelif ülkelerden gelen tatbikatçılara konuyla ilgili konferanslar verdirilmiş ve muhtelif İslâm ülkelerindeki zekat uygulamaları tartışılmıştır. Sonuçlar IDB tarafından bir kitap halinde yayınlanmıştır. Yine bu cümleden olmak üzere IRTI, Ürdün’ün Amman şehrinde bulunan El-Beyti Vakfı ile işbirliği halinde İslâm iktisadının gelişmesi ve araştırma faaliyetleri konusunda 1988’de milletlerarası bir seminer düzenlemiştir.
İslâm iktisadı ve bankacılığı sahasındaki fikri ve akademik faaliyetlerin hızla gelişmesi, dünyanın çeşitli yerlerinde birçok kurum ve müessesenin tesisine ve gelişmesine yol açmıştır.
Bunlardan başlıcaları şunlardır:
i.Pakistan’da İslâmabad’da “Pakistan Milletlerarası İslâm Üniversitesi” (International Islamic University-IIUP) kurulmuştur. Buraya bağlı olarak bir İktisat Fakültesi ve “Milletlerarası İslâm İktisadı Enstitüsü” teşkil edilmiştir. Ayrıca İslâmabad’da kurulu “The Institute of Policy Studies” de bu sahada çalışmalar yapmıştır.
ii.Malezya’da Kuala Lumpur’da ikinci bir “Milletlerarası İslâm Üniversitesi” kurulmuştur. Bu Üniversite Malezya Hükümeti’nin yakın ilgisi sayesinde (Bakan Enver İbrahim Bey’in başkanlığında) hızlı bir gelişme kaydetmiştir.
iii.Suudi Arabistan’da, Mekke’de Ümm’ül-Kur’a Üniversitesi’nde, Cidde’de Melik Abdülaziz Üniversitesi’nde ve Riyad’da İmam Muhammed Üniversitesi’nde İslâm İktisadı bölümleri açılmıştır. KAAU’nde bulunan ICRIE çalışmalarını devam ettirmiştir.
iv.Londra’da 1973’de kurulmuş olan “Islamic Council of Europe” tarafından 1977’de bir “International Economic Conference” tertip edilmiş ve İslâm ülkeleri arasında iktisadî işbirliği imkanları tartışılmış, sonuçlar yayınlanmıştır.
v.İngiltere’de Leicester’de kurulmuş olan “The Islamic Foundation”, İslâm iktisadı üzerine zengin yayınlar yapmak suretiyle temayüz etmiş olup, son yıllarda, İslâm iktisadı ile ilgili seminerler ve kurslar tertip etmeye başlamıştır. Seyit Âla Mevdudî Vakfı tarafından kurulmuş olup halen Prof. Dr. Khurshid Ahmed’in başkanlığında yönetilmektedir.
vi.ABD’de kurulan ve başlangıçta Abdülhamid Ebu Süleyman’ın yönettiği “The Association of Müslim Social Scientists”, İslâm iktisadı üzerinde kuruluşundan bu yana her yıl konferans ve seminerler tertip etmiş, 1984 yılından bu yana aşağıda belirtilen “The International Institute of Islamic Thought” ile birlikte “The American Journal of Islamic Social Sciences” adlı bir mecmua neşretmiştir. İslâm’ın çeşitli yönleri ve İslâm iktisadı ile ilgili olarak her yıl “National Seminar” (milli seminerler) tertip etmişlerdir.
vii.Ayrıca ABD’de “International Institute of Islamic Thought and Islamic Research” adlı kuruluş da bu konularla ilgilenmektedir. Rahmetli İsmail Raci el-Farukî’nin kurduğu bu müessese 1996 yılında ABD’de bir de Üniversite (Yüksekokul) kurmuştur. Adı “The Graduate School of Islamic Social Sciences” adı verilen okulda İslâmî konular üzerine yüksek lisans ve doktora programları uygulanacaktır. 2000 yılında da lisans eğitimine başlanması programlanmaktadır.
viii.1980’de Bangladeş’de bir “Islamic Economic Research Bureau” kurulmuş ve Dakka Üniversitesi ile birlikte İslâm iktisadı sahasında akademik çalışmalar yapmıştır. “Thoughts on Economics” adlı üç ayda bir yayınlanan mecmuası vardır. Mecmuanın 1986 yılı 7. cilt, 4 nolu özel sayısı İslâm’da Sigorta ve Reasürans (Reinsurance) üzerinde yoğunlaşmıştır.
ix.Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde Prens Muhammed Faysal’ın teşebbüsü ile 1981’de bir “İslâm Bankacılığı ve İslâm İktisadı Enstitüsü” kurulmuş, ayrıca Lefkoşe’de de Faysal İslâm Bankası açılmıştır. Bu Enstitü Girne’de faaliyete geçmiş, bir üniversite olma yolunda çalışmalara başlamış, muhtelif İslâm ülkelerinden buraya öğrenciler gelmiş, güzel bir kütüphane teşkil edilmiştir. Bilahare, TC Merkez Bankası’nın desteklemesine rağmen mali sıkıntı nedeniyle kapanmıştır.
x.Pakistan’da rahmetli Ziya’ül-Hak tarafından bir “İslâm Devleti” yapısı oluşturulurken kurulan “Council of Islamic Ideology” (İslâm İdeolojisi Mefkuresi Meclisi), 1983’de faizsiz sistem üzerinde 2 ciltlik bir eser ve “Consolidated Recommendations on the Islamic Economic System” adlı bir kitap yayınlamıştır.
xi.İslâm Kalkınma Bankası tarafından finanse edilmek suretiyle Afrika’da 1984’de Nijer ve 1988’de Uganda’da olmak üzere iki İslâm Üniversitesi kurulmuştur.
xii.Türkiye’de İslâm iktisadı sahasında başlayan çalışmalar kurumlaşarak devam etmiştir. Bunları şöyle ifade edebiliriz:
1)İSAV (İslâmi Araştırmalar Vakfı), İslâm iktisadı ile ilgili olarak muhtelif konferanslar tertip etmiş sonuçlarını kitap halinde yayınlamıştır. Bunların başlıcaları şunlardır:
a)İslâm Hukukuna Göre Alışverişte Vade Farkı ve Kâr Haddi
b)İktisadî Kalkınma ve İslâm
c)Para, Faiz ve İslâm
d)Bilgi, Bilim ve İslâm
e)Faizsiz Yeni Bir Banka Modeli (Faizsiz Kredileşme Sistemi)
f)Türkiye’de Zekat Potansiyeli, 1984; İbadet ve Müessese Olarak Zekat, 1984
g)Mukayeseli Hukuk ve Uygulama Açısından İşçi-İşveren Münasebetleri, 1990
h)Risk Sermayesi, ÖZEL FİNANS kurumları ve PARA VAKIFLARI, 1993
2) Ensar Vakfı, 1979’da kurulmuş, İslâm iktisadı ile ilgili konularda konferans ve seminerler düzenlemiştir.
- a) Bunlardan ilki, “İslâm Açısından Enflasyon ve Çözüm Yolları” adlı seminer,
- b) İkincisi “İslâm’da Emek ve İşçi-İşveren Münasebetleri” konulu seminer olup, her ikisinin de tebliğleri yayınlanmıştır.
3) Fey Vakfı, Faysal Özel Finans Kurumu tarafından kurulan “Faysal Eğitim ve Yardımlaşma Vakfı” İslâm bankacılığı ve iktisadı ile ilgili ilmi çalışmalar ve yayınlar yapmıştır. Ayrıca “Faysal Finans Kurumu Kültür Yayınları” olarak çeşitli yayınları vardır. Bu yayınlar içinde bir İslâm bankacılık ansiklopedisi yayınlanmış, 1993’te “İslâm Ekonomisi ve Bankacılığı” konusunda akademisyenler arasında bir yarışma düzenlemiş ve kazanan ilk üç eser basılmıştır.
4) D. MÜSİAD Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği, tatbikatı ilgilendiren konular yanında İslâm iktisadı ile ilgili çalışmalar da yapmaktadır. “Çerçeve” adlı bir mecmua yayınlamaktadır. 1994 yılında “İş Hayatında İslâm İnsanı” (Homo Islamicus), “İslâmi Duyarlılıkla Yönetilen Firmalarda Örgütsel Davranış Biçimleri” yayınlanmıştır.
5) E. Marmara Üniversitesi’nde kurulmuş olan “Ortadoğu ve İslâm Ülkeleri Araştırma Enstitüsü”, bir yandan İslâm iktisadı, diğer yandan İslâm ülkeleri arasında işbirliği imkanları üzerinde olmak üzere yüksek lisans ve doktora seviyesinde eğitim ve araştırma faaliyetinde bulunmaktadır.
İslâm iktisadı ile ilgili faaliyetler devam ederken yayın çalışmaları da hızlanmıştır. Bilhassa İslâm bankacılığının gelişmesi, bunların bir kısmının batı ülkelerinde kurulması, finans çevrelerinin ilgisini çekmiştir. Bu sebeple İngilizce, Arapça, Türkçe, Urduca, Almanca, Fransızca ve İtalyanca olmak üzere belli başlı dillerde İslâm iktisadı ile ilgili bibliyografyalar neşredilmiştir. Bunların başlıcaları şunlardır:
1.İslâm Kalkınma Bankası’nın yayınladığı 840 sayfalık İngilizce bibliyografya,
2.Muhammed Nejatullah Sıddıki’nin çalışması,
3.IRTI’nın yayını,
4.Pakistanlı M. Akram Khan’ın İngilizce ve Urduca bibliyografyası,
5.Volker Nienhouse’un İngilizce ve Almanca bibliyografyası,
6.Sabahaddin Zaim’in İslâm İktisadı ile ilgili Türkçe yayın bibliyografyası.
Bu bibliyografyalarda belirtilen yayınların çoğu evvelce belirtilen İslâm İktisadı ile ilgili kurumlar tarafından yayınlanmıştır. Bu kurumlardan Suudi Arabistan’da olanlar: ICRIE, IRTI, IDB ve OIC; Pakistan’da bulunanlar: IIU, International Institute of Islamic Economics, International Association of Muslim Economists; Malezya’da International Islamic University; İngiltere’de The Islamic Foundation; Mısır’da International Association of Islamic Bank; ABD’de AMSS, IIIT; Kuveyt’te IIFSO’dur. Türkiye’de de belirtildiği üzere Türkiye Diyanet Vakfı, ISAV, Ensar, MÜSİAD, Diyanet İşleri Başkanlığı, Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslâm Ülkeleri Araştırma Enstitüsü ve İlahiyat Fakültesi Vakfı gibi kuruluşların yayınları zikre değerdir. Bunların dışında müteferrik olarak çok mütenevvi kurum ve eşhas tarafından neşredilen yayınlar vardır. Türkiye’de son çeyrek asırda İslâmî yayınevleri ve İslâmî yayınlar sahasında çok büyük bir gelişme olmuştur.
Kaynak: islamekonomisi.org