Sultan 2. Abdülhamid Han Hazretleri, Osmanlı Devleti’nin son ve zor dönemlerinde Devlet-i Aliyyeyi yaptığı stratejik, politik ve ekonomik hamle ve icraatlarla ayakta tutmayı başarmış önemli bir Padişah ve İslam Halifesidir. Şehzadeliği döneminde ticaretle uğraşan Abdülhamid, padişahlığı zamanında ekonomiyi ve devletteki ticareti geliştirmek için birçok çalışmaya imza atmıştır. Osmanlı tüccarlarını yetiştirmek için meslek okulları kurmuş, devletin lojistik ağını geliştirmiştir. Yeni müesseseler kurmuş ve yerli şirketlerin yabancı şirketlerle daha rahat rekabet edebilmeleri için imtiyazlar vermiştir.

Sultan Abdülhamid Han Hazretleri eğitime önem vermiş, şartlar ne olursa olsun gençlerin kendilerini yetiştirmeleri için çok önemli çalışmalar yapmış ve okullar açmıştır. Genç tüccarların yetişmesi ve üreticilerin bilinçlenmesi için açtığı okulların bazıları şunlardır:

• Hamidiye Ticaret Mektebi: Hamidiye Ticaret Mektebi Osmanlı’nın ilk ticaret mektebidir. Sultan Abdülhamid bu okulun açılması için kendi parasından da destekte bulunmuş ve 16 Ocak 1883’de bu mektebin temelleri atılmıştır. Bu okulun amacı ticaretin ülkede gelişmesini sağlamak, Müslümanları ticari hayatta etkin hale getirmek ve devletteki yetişmiş personel açığını kapatmak idi ve bu okul bugünkü Marmara Üniversitesi’nin temellerini oluşturmaktaydı.
• Tüccar Kaptan Mektebi: Ticaret eğitimi almış deniz personeli yetiştirmek üzere 1887 yılında açılmıştır. Devlete ait ticaret gemilerinde kaptanlık yapanların seyir esnasında yapılması gereken denizcilik işlemlerini bilmemeleri ve devlete uğrattıkları zararlar sebebiyle açılmıştı
• Gümrük Mektebi: 1881 yılında güncel gümrük kurallarını ve sistemine hâkim gümrükçü yetiştirmek için kurulmuştur.
• Deniz Ticaret Mektebi
• Zeytincilik ve Yağcılık Mektebi
• Ameli Ziraat Mektebi
• Ziraat ve Baytar Mektebi

Sultanın açtığı okulların bir bölümüdür. Bu okulların çoğu günümüzde ülkemizdeki köklü üniversitelerin ve fakültelerin temellerini oluşturmaktadır.

Sultan Abdülhamid Han devletin lojistik ve ulaşımını geliştirmek için birçok proje ve icraat yapmıştır. Dönemin en büyük en önemli projelerinden biri tartışmasız Hicaz Demiryolu ’dur. Bu proje hem Hac ziyaretini kolaylaştırmış hem de bir ticaret ve lojistik yolu olmuştur. Bir diğer önemli çalışma tarihi Fatih Sultan Mehmed’e kadar uzanan Galata (Haliç) Köprüsü projesidir. Bir  İngiliz şirketi tarafından hayata geçirilen bu köprü Sultan Abdülhamid’in İstanbul’a dair ilk çalışmasıdır. Bir diğer proje ise Tüp Geçit projesidir. Deniz Altı Çelik Tünel adı verilen proje için ilk teklif 1891 yılında verilmiştir, proje Sirkeci ve Haydarpaşa’yı birleştirmeyi amaçlamaktaydı. Günümüzde bu proje Marmaray olarak Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından hayata geçirildi. Yine bir diğer önemli proje de Rumeli ve Kandilli arasında yapılması planlanan bir köprüydü, Hamidiye Köprüsü. Bu proje uzun bir çevre yolu projesi idi. Bunlar ve daha niceleri döneminde altın değerinde olan projelerdi. Sultan’ın ticari lojistiği geliştirmek için yapığı çalışmalar, çağının ötesinde bir vizyona sahip olduğuna bir kanıtı niteliği taşımaktadır.

Abdülhamid Han 18 Ocak 1880 tarihli kararıyla kurulan Dersaâdet Ticaret Odası’nın faaliyete başlaması ancak 1882 yılının ocak ayında gerçekleşmiştir. Ticaret odasıyla, hükümet-özel sektör arasında iletişim köprüsü oluşturmak ve Hükümetin ticaret ve tüccarlarla ilgili edineceği bilgilerin ulaştırıcısı olması amaçlandı. Oda’nın bazı görevleri de borsa kurmak için çalışmak ve ticaret gazetesi çıkarmak idi. 1885 yılında Dersaâdet Ticaret Odası gazetesi çıkmaya başladı. İlk sayısından itibaren yer verdiği haberlerin girişimciler, yönetici ve iş adamları ayrıca Hükümet ve bürokrasi tarafından yakından takip edildiği için önemli bir etkinliğe sahip oldu.

Sultan Abdülhamid Han Hazretleri Osmanlı tebaasından olan tüccarların kârını artırma ve rekabetten korunması için bazı imtiyazlar vermiştir. Tüccar Levi Efendiye Beykoz civarlarında Avrupa Tarzı zücaciye eşya imal etmesi için imtiyaz verilmiştir. Başmabeyinci Osman Efendi’ye Hamidiye Kayıt Fabrikası kurması için imtiyaz fermanı verilmiştir. Ticaret ve Ziraat Nezareti Mektupçusu Münir Efendiye porselen tabak ve benzeri ürünler imal etmesi için fabrika yeri verilmiştir. Bekçi başı Salim Efendiye Buz imal etmesi için 15 sene müddetle tekel olma imtiyazı verildi. Divân-ı Hümâyûn Muavini Reşit Efendiye dokuma fabrikası kurma imtiyazı verildi. Fabrikada iplik, fanila ve ham yünle; pamuk kumaşları ve her çeşit pamuk ve fes imal etmek mümkündü. Telgraf Nezareti Fabrika Müdürü Mehmet Raif Efendi bir hırdavat fabrikası kurmak için imtiyaz istedi ve bu fabrikada metal çivi, vida ve cıvata üretilecekti. Kendisine hırdavat fabrikası için 10 yıllık imtiyaz verildi.

Sultan Abdülhamid Han Hazretleri çağının ötesinde bir vizyona ve ilme sahip bir idareciydi. Devlet beka mücadelesi verirken dahi devletin geleceği için, yeni nesiller için, ümmet için hizmetler ve icraatlar yapan bir liderdi. Allah onun nezdinde bu millet, devlet ve ümmet için taş üstüne taş koyanlardan razı olsun.

KAYNAKÇA

• Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi • Cilt: 41 • Sayı: 2 • Aralık 2019
• GEORGEON François, Sultan Abdülhamid, İstanbul: İletişim Yayınları, 2012. TURAN, Şahin, Osmanlı’nın Çılgın Projeleri, İstanbul: Hazine Yayınları, 2012.
• https://derstarih.com/ikinci-abdulhamid-doneminde-devlet-tarafindan-acilan-okullar/

Muhammed Hulusi Aydoğan

*  Yazarların görüşleri kendilerini bağlar.