Paranın temelde üç fonksiyonu vardır. Bunlar değişim aracı, değer biriktirme aracı ve değer ölçüsü olmasıdır. Kısmi rezerv bankacılığı ve dijitalleşme öncesi banknotlar ve madeni paraların herkes tarafından kabul görme, taklit edilememe, dayanıklılık, değerini muhafaza edebilme, standart olma ve bölünebilme gibi temel özellikleri bulunmaktadır. Bunların bir kısmı dijital para için de hala geçerliliğini korumaktadır. Ancak dayanıklılık gibi bazı özellikler dijital para için artık söz konusu değildir. Günümüzdeki para anlayışı çerçevesinde paralar banknotlar, banka mevduatları ve merkez bankası rezerv parası olarak sıralanabilir. Şunu da ifade etmek gerekir ki İslam iktisadında para tek başına gelir sağlama aracı değildir. Paranın en önemli fonksiyonu mübadele aracı (semen) ve ölçü birimi olmasıdır. Paranın reel üretim ve ticaretin dışında biriktirilmesi de hoş görülmez. Bir anlamda serveti (parayı) yatırıma sevk etmeyip elde tutmak (kenz ve iddihar) kınanmıştır. Ayrıca paranın gelir sağlaması için emek ile birlikte sürece dâhil edilmesi gerekir. Fıkıhta para aynı (bizzat kendisi) tüketilen bir mal olarak kabul edildiği için kiralanarak menfaatinden gelir elde edilmesi (faiz) yasaklanmıştır. Bu çerçevede günümüzde ortaya çıkan dijital paraların ekonomik ve fıkhi boyutlarına değinilecektir.
Öncelikle belirtmek gerekir ki dijital para ile kripto para aynı şeyler değildir. Dijital para (digital currency), dijital hale getirilmiş, fiziksel formu olmayan her bir paradır. Bunlar elektronik olarak saklanır ve transfer edilir. Bankalardaki dijital paralar ise kâğıt paraların temsilidir ve gerçek paranın dijital halidir. Dijital para kavramıyla ekonomi dilinde merkez bankası tarafından çıkarılan dijital para (Central Bank Digital Currency / CBDC) kastedilir. Bu aslında banknotlar gibi merkezi yönetim tarafından çıkarılan resmi otoriteye bağlı bir paradır. Kripto paralar (crypto currency) ise bir merkeze bağlı olmayan (decentralized) dijital varlıklardır. Kripto paralar henüz herkes tarafından resmi para olarak kabul edilmemektedir. Çıkışı itibariyle kripto para, işlemleri güvenceye almak için şifreleme (kriptografi) kullanan, çalışma şekli nakde alternatif bir değişim aracı olarak tasarlanmış bir dijital varlıktır. Kripto paraları bir nevi dijital döviz, alternatif döviz ve sanal döviz olarak görenler de vardır. Bir anlamda kripto para dünyanın her yerinde online olarak kullanılabilen, matematik temelli, şifrelenmiş, merkeziyetsiz, dağıtık, coğrafi veya politik sınırı olmayan bir dijital varlıktır.
Dijital Para Nedir?
Bununla Merkez Bankası Dijital Parası kastedilir. Perakende olarak piyasaya sürülmesi planlanan bir para türüdür. Hali hazırda dünya ülkelerinin bazılarında pilot uygulamaları başlamıştır. Bu paralar bir merkez bankası tarafından elektronik olarak ihraç edilir ve doğrudan bankanın yükümlülüğü altındadır. Aslında o ülkenin dijital yasal paralarından biridir. Dolayısıyla ekonomide yer alan tüm aktörler bu parayı bir değişim ve ödeme aracı olarak kullanabilirler. Elektronik olduğu için bilgisayarlar, akıllı telefonlar ve internet gibi teknolojilerin yardımıyla kullanılabilir. Bütün kişi ve firmaların erişimine açıktır. Bu açıdan sadece bankaların erişimine açık olan cari rezerv paradan farklıdır. Dijital olmanın haricinde banknot ve madeni paraların tüm işlevlerini taşımaktadır.
Son yedi yıldır dünyanın çeşitli ülkelerindeki merkez bankaları tarafından dijital paraya geçiş araştırmaları yapılmaktadır. Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlements) tarafından 2018, 2019 ve 2020 yıllarında ilgililere yönelik anketler yapılmış ve büyük oranda faydalı olacağı sonucuna ulaşılmıştır. Uygulamada dijital paraya geçiş ise daha temkinli seyretmektedir. Doların ve avronun dijitalleşmesi yönünde bazı araştırma projeleri yayımlanmıştır. ABD bu konuda ilk dijital para ihraç eden ülke yarışında olmadığını, bu sürecin sağlıklı bir şekilde yönetilerek sonuçlanmasını önemsediğini beyan etmiştir. 14 Temmuz 2021 tarihinde, Dijital Euro Projesi’ni başlattığını duyuran Avrupa Merkez Bankası (ECB) da yaptığı çalışma sonucunda dijital para tasarımının doğrudan merkez bankası yükümlülüğü olarak ihraç edileceğini, dijital Euro’nun nakit ve banka mevduatlarının bir tamamlayıcısı olabileceğini vurgulamıştır. 2014 yılında araştırmalara başlayan Çin, 2019 yılı sonunda, DC/EP (Digital Currency/Electronic Payment) olarak isimlendirdiği merkez bankası dijital para (E-CNY) projesi için pilot çalışmalarını sürdürmektedir. Nisan 2020’de 4 şehirde pilot uygulama gerçekleştirilmiş ve Ekim 2020’de farklı şehirlerde genel anlamda kullanımı test edilmiştir. İngiltere Merkez Bankası (BoE) araştırmalarını sürdürmektedir. Mart 2020’de yayınladığı rapor ile aktörleri banka tarafından ortaya konulan çerçeve dâhilinde muhtemel tasarımları tartışmaya davet etmiştir. İsveç ise bu konuda daha somut adımları atmaya başlamış ve kendi para birimini “e-krona” olarak isimlendirmiştir. Ülke 2020 Şubat ayında başlatmış olduğu pilot çalışmasını sürdürmektedir.
İslam iktisat ilkeleri bakımından merkez bankası dijital parasına bakıldığında banknot ile benzer hükümde olacağı öngörülebilir. Çünkü merkez bankası dijital parası elektronik olmak dışında banknotlardan farklı bir özelliğe sahip değildir. Burada tartışılması gereken en önemli konu kaydi paranın meşruiyetidir. İslam iktisat ilkeleri bakımından kaydi para ve onun dayandığı kısmi rezerv bankacılığına bakıldığında, buna cevaz veren bazı İslam araştırmacıları bulunmakla birlikte, genel yaklaşım olarak bunun İslami ilkelere uygun olmadığı dile getirilmiştir. Şayet merkez bankası banknot basımında olduğu gibi dijital parayı da kendi yükümlülüğünde ve tüm topluma açık şekilde çıkaracak olursa bu durumda cevazına yönelik bir durum ortaya çıkacaktır. Yine de kaydi para tartışması geçerliliğini sürdürecektir.
Prof. Dr. Murat Şimşek
MÜİSEF
Kaynakça
Murat Şimşek – M. Ali Çağlar, “İslam İktisadı Açısından Para”, Yetkin Düşünce Dergisi, yıl: 4, sayı 18, 2022.
İslami Finans ve Finansal Teknolojiler (FINTECH), ed. Murat Şimşek-Mahmut Samar, Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları, 2020.
İslam İktisadında Para Bakırdan Dijitale, ed. Cem Korkut, Ankara: TDV yayınları, 2021.
Nurettin Tüysüz, Merkez Bankası Dijital Para Tedavülünün Modellenmesi ve Türkiye’de Bankacılık Sektörüne ve Katılım Bankacılığına Olası Etkilerinin Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi 2022.
Ömer Faruk Habergetiren, İslam Hukuku’nda Sermaye ve Sermaye Hareketleri, İstanbul: Kitabi Yayınevi, 2015.
Fatih Turay, Finansal Açıdan İslam Borçlar Hukuku, İstanbul: Ensar yayınları, 2019.
* Yazarların görüşleri kendilerini bağlar.