IFSB (Islamic Financial Services Board), İslami Finansal Hizmetler Kurulu, 2013’te Malezya’da kurulan bir uluslararası İslami finans kurumudur. Bu kurum her sene sonunda o seneye dair dünyadaki İslami finansa dair detaylı bir rapor hazırlamaktadır. Nitekim bu senenin başında da 2021 raporunu hazırlamış (veriler 2020 verileridir) ve ücretsiz bir şekilde paylaşıma açmıştır.[1] Bu yazıda, bu rapordan öne çıkanlar değerlendirilecektir.
Pandemiye Rağmen Büyüme
Raporun temel çıktılarından bir tanesi, küresel boyuttaki pandemiye rağmen dünyadaki İslami finans büyümesinin devam etmiş olmasıdır. İslami finansal büyüklüğün ulaştığı rakam, 2,7 trilyon dolar kadardır. Bu ise bir önceki seneye göre yıllık 10,7%’lik bir büyümeye tekabül etmektedir. Bu büyümeye özellikle İslami bankacılık ve sermaye piyasaları katkıda bulunurken İslami sigortacılıkta bir daralma/küçülme olmuştur.
İslami Finansın Temel Unsurları ve Bölgeler
Gerek İslami finansın ana unsurları, gerekse de İslami finansın bulunduğu bölgeler arasındaki mevcuda dair fikir edinmek adına Tablo 1’e müracaat edilebilir.
Tablo 1: Dünyadaki İslami finans unsurları ve bunların mevcut olduğu belli başlı bölgeler
| Bölge | İslami Bankacılık Varlıkları | Tedavüldeki Sukuk (Sukuk Outstanding)
| İslami Fon Varlıkları | Tekafül Katkıları | Toplam | Oran (%) |
| GCC (Körfez) | 979.7 | 280.4 | 46.3 | 12.3 | 1,318.7 | 48.9 |
| Güney-Doğu Asya (SEA) | 258.2 | 366.4 | 41.9 | 4.1 | 670.6 | 24.9 |
| Orta Doğu ve Güney Asya (MESA) | 499 | 18.9 | 22.8 | 5.5 | 546.2 | 20.3 |
| Afrika | 43.1 | 1.7 | 1.5 | 0.6 | 46.9 | 1.7 |
| Diğerleri | 61.8 | 22.1 | 31.3 | 0.6 | 115.8 | 4.3 |
| Toplam | 1,841.8 | 689.5 | 143.8 | 23.1 | 2,698.2 | 100 |
| Oran (%) | 68.3 | 25.6 | 5.3 | 0.9 | 100 |
Kaynak: IFSB (2021, s. 6). Yazar tarafından tercüme edilip yeniden tablolaştırılmıştır.
Tablo 1’den görüldüğü üzere toplam İslami finans varlıkları 2,7 trilyon dolar kadardır. Bu rakam dünyadaki toplam finansal büyüklüğün oldukça az bir kısmına denk düşmektedir. Zira Statista’ya[2] göre 2021 itibariyle küresel finansal varlıklar 468,7 trilyon dolar olup 2,7 trilyon dolar, bunun ancak %0.6’sı kadarına tekabül etmektedir.
2,7 trilyon dolarlık İslami finansal büyüklüğün içerisinde en baskın şekilde yer alan unsur, %68 ile İslami bankacılık yani katılım bankacılığıdır. Bu oranın geçen senelere göre azalma trendi içerisinde olduğunu söyleyebiliriz. Bunun yerine İslami finans içerisinde oranını artıran unsur ise sukuk’tur (%26). Sukuk’ların artışının olumlu bir gelişme olup olmadığı ayrıca tartışılırdır zira sukuk ürünü üzerine fıkhi ve hukuki tartışmalar halen devam etmektedir. Nitekim İslami finans içerisinde en önde yer alan Körfez bölgesinde bu unsurun daha az yer almasının temel bir sebebi de bu tartışmalardır. İslami fon varlıkları ile tekafül yani İslami sigortacılık ise diğer iki unsura göre çok daha az yer almakla birlikte İslami fon varlıklarının giderek artan bir payı vardır. Bu ise olumlu bir gelişme olarak değerlendirilebilir zira finansal piyasalar içerisinde İslami finansı en destekleyici olabileceği düşünülen piyasalar para piyasalarından ziyade sermaye piyasalarıdır. Buradaki potansiyelin iyi kullanılması, genel gelişim açısından önem arz etmektedir. Bu kısmı sonlandırırken ufak bir not düşmekte yarar görüyorum; İslami finansın temel unsurları, Tablo 1’de gösterilenler şeklinde gruplanabilir elbette. Fakat burada İslami mikrofinans gibi önemli bir unsurun yer almaması bir handikaptr. Fakat veri toplamaya dair sıkıntılar buraya o unsurun eklenmesini zorlaştırıyor gibidir.
İslami Bankacılık Genel Resminde Değişim
Raporda, yukarıda bahsi geçen her bir İslami finans unsuruna dair raporda detaylı bilgiler yer alsa da benim burada özellikle yer vermek istediğim unsur, kendi temel çalışma alanımı da oluşturan İslami bankacılıktır. Rapora göre İslami bankacılığı kendi ülkesinde %100 uyguladığını iddia eden iki ülke mevcuttur; İran ve Sudan.
Dünyadaki İslami bankacılık varlıkları sıralamasına bakıldığında farklı bir resimle karşılıyoruz zira senelerdir ilk sırada yer alan İran, artık yerini Suudi Arabistan’a bırakmış durumda gözükmektedir. İran’ın dünyadaki İslami bankacılık varlıklarının %22’sine sahip olmasına karşılık, bu oran Suudi Arabistan için %28.5 (%29) olmuştur. Onları %11 ile Malezya ve %9 ile Birleşik Arap Emirlikleri takip etmektedir. Bunların ardından ise sırasıyla Katar, Kuveyt, Bahreyn ve %3 ile Türkiye gelmektedir. Dolayısıyla, önümüzdeki bir kaç ülkenin az nüfusuna karşılık oldukça fazla nüfusa sahip olmamıza rağmen sıralamada ancak sekizinci durumda yer almaktayız. Suudi Arabistan’ın sıralamada ilk sıraya yerleşmesinin temel sebebi ise, kanaatimce, son bir kaç yıldır sürdürülegelen İslami finansı ve bankacılığı destekleme politikasıdır. Nitekim bu politika dolayısıyla mevcutta ülke içerisinde %70’lik bir İslami bankacılık oranı oluşmuştur.
Son olarak şu notu da ilave etmekte yarar vardır; İslami finansın genel büyümesine karşılık İslami bankacılık varlıkları da %6’lık bir büyüme kaydetse de finansman ve mevduat hususunda yıllık bazda bir azalış söz konusu olmuştur. Bu da büyük bir oranda pandeminin etkisi olarak yorumlanmaktadır. Pandemi aynı zamanda sukuk artışlarının da bir sebebi olarak görülmektedir zira ülkelerin borçlanma ihtiyacı artış göstermiştir.
Zeyneb Hafsa ORHAN
[1] Rapor için: ifsb.org ya da https://islamicmarkets.com/publications/ifsb-islamic-financial-services-industry-stability-report-2021
[2] https://www.statista.com/statistics/421060/global-financial-institutions-assets/