Melih Turan
Ülkemizde zekât yönetimini ileriye taşımak için üzerinde müzakere edeceğimiz veriler ve yönetişim ilkeleri maalesef yeterli düzeyde bulunmuyor. Bugün Türkiye’de zekât toplama ve dağıtma olayı, vakıf ve derneklerin ‘zekâtlarınızı “uzaklara” taşıyoruz’ iletişim kampanyasıyla başlayıp sosyal medya ve diğer iletişim kanallarında ‘kumanya dağıtımını yaptık’ paylaşımlarıyla son bulmaktadır. Bu usûl ile, zekât mükellefleri (muzekki) zekâtlarının tam olarak nereye harcandığını bilmezken, zekâta müstehak (mustehik) olanların da bir sonraki kumanyayı beklemekten başla çareleri olmuyor.
Evet, genellemeci bir yaklaşımla bunu ele aldığımın ve özel vakalara haksızlık yaptığımın farkındayım. Ancak bu genellemeleri yaptıran zekât toplayan ve dağıtan kurumların da üzerlerindeki sorumlulukların farkında olsunlar diye bu üslubu geçici olarak kullanmak zorundayım. Anlatacağımız ve üzerinde konuşacağımız zekât hikayelerimizin olmaması bunların paylaşılmamasından değil bir hikâye yazmak derdinde olmamamızdandır. Zekâtı, uzak diyarlara gidip fakir halkın acınası durumunu görüp onları geçici süreliğine sevindirmekle kalbimizde hasıl olan manevi hazzın peşinde koşma hadisesinden kurtardığımız anda değişimi öngörebiliriz ancak. Efendiler, zekât insanları yıllık kumanyalara muhtaç etmek değil, bir daha zekât ve sadakaya muhtaç olmayacak şekilde mamur etmektir!
Zekât yönetimini iyileştirmek için eğitim şart
Önce kurumsallaşmaya, sonra bizdeki potansiyele, sonra hesaplamaya ve en sonda zekâtta dijitalleşmeye dikkat çektiğimiz bu zekât hareketinde sıradaki durağımız eğitimdir. İyi bir zekât yönetimini tesis etmek sağlam bir eğitimden geçmektedir. Ülkemizde zekât hakkında yapılmış çok iyi derecede ilmî çalışmalar mevcuttur. Ancak uygulamaya dökülmüş bir zekât eğitim programımızın eksikliğini uygulamadaki çarpıklıktan anlıyoruz. Zekât yönetimi bir ilmihal kitabının hükümlerinden fazlasını gerektirir. Hedefi Resulullah (asm.) koymuştur: zekât alacak bir toplum bırakmamak!
Peki bu hedefe nasıl ulaşabiliriz? Çok şükür ki İslam milletinin dünya çapındaki çeşitliliği ufkumuzu açmak için bu konuda – yeterli olmasa da – ileriye taşıyacak bilgi ve uygulamaları haizdir. Uluslararası İslami İşletme ve Finans Enstitüsü (International Institute of Islamic Business and Finance) vakıf yönetimi, helal işletme analistliği, İslami mikrofinans eğitim/sertifika programlarına zekât profesyoneli sertifika programını bu ramazan itibariyle dahil etmiştir. Toplamda 6 kısım ve 62 bölümden oluşan bu eğitimde zekâtın uygulamalı yönetimine ilişkin şu başlıkları işlemektedir:
- Eğitim ve Zekâta ilişkin ana kavramlar
- Zekât ve insani gelişim
- Zekâtın toplanması
- Zekâtın dağıtılması
- Zekât yönetimine ilişkin yönetmelikler, ilkeler ve politikalar
- Zekât yönetiminde hususi ve yenileşimci uygulamalar
Zekât yönetimi kabuk değiştiriyor
Zekât yönetimiyle ilgilenen, ilgilenmek ve bilgilenmek isteyen her Müslümanın alması gerektiği bu eğitimi tamamlamış biri olarak bu eğitim programının Türkiye’de oluşması ve zekât toplayan kurumların yenileşim odaklı zekât hikayeleri yazmaları için bazı örnekleri paylaşacağım. Bu gibi gelişmelerin en makul devlet eksenli zekât kurumunun oluşmasına bir katkı sağlar niyetindeyim.
Güncel ve dikkat çeken zekât uygulamalarının birçok örneğinin Güney Asya tarafından gelmesine şaşmamak gerek. Endonezya, Malezya ve Pakistan bölgelerinin iktisadiyatın İslam açısından dönüşümünü sağlamaya çalışmaları köklerine dayanır ki bu milletler Müslüman tüccarlar ile İslam’ı tanımış ve benimsemiştir. Kader ki onlara İslam’a başladıkları yerden İslam’ı dünyaya yaymalarını nasip etmiştir.
Bu misaller arasında zekâtı bir refah aracı olarak kullanma amacı vardır. Zekât bir hastanın tedevaisine hizmet ettiği gibi, belirli bir bölgede temizlik ve elektrik ihtiyacını karşılamaya da vesile olmuştur. Kenya’da kuraklığı giderirken Pakistan’da karzı hasen suretine bürünüp el emeğine katkı sağlamıştır. Bazen de bir topluluğu sıfırdan almış, kalkındırmış ve o toplumun başka bir toplumu kalkındırmasına vesile olmuştur. İşte o misaller:
(Shaukat Khanum Memorial Cancer Hospital and Research Centre)
Bu hastane Pakistan’ın Lahore şehrinde 1994 yılında kanser araştırmaları ve tedavisi için kurulmuştur. Hastane gelirlerinin yarısını tedavi ücretini ödemeye gücü yeten insanlardan karşılamakta bunu giderleri için ayırmaktadır. Gelirlerinin diğer yarısını ise zekât ödemeleri teşkil etmektedir. Toplanan zekât ve bağış fonlarıyla yeterli parası olmayan ancak tedaviye muhtaç insanlara hizmet vermektedir. Hastaların mustehik olup olmadıklarını yerel saha çalışanları ve devletin zekât kurumuyla birlikte tespit ederek şeffaf bir yönetim oluşturmaya çalışmaktadırlar.
Dompet Dhuafa Republika – Toplumsal Kalkınma Projesi
Dompet Dhuafa, 1994 yılında Endonezya’da toplumu iktisadi olarak güçlendirmek amacıyla kurulmuş bir vakıf ve 2001 yılı itibariyle zekât toplama yetkisi olan bir dayanışma kurumudur. Bu kurum diğer bağışlarla birlikte en çok zekât ödemelerinden yararlanarak sağlık, ekonomi, eğitim ve toplumsal kalkınma projeleri geliştirmektedir. Toplumsal kalkınma programının amacı iktisadi ve zihni bağımsızlığı toplum odağında oluşturmak ve geliştirdikleri proje ile yerel halka yönetim becerisi vermektir. Zekât ile sağladıkları toplumsal kalkınma programında belirli bir bölge seçip oraya giderek öncelikle mustehikleri belirlemektedirler. Ardından o bölgenin ihtiyacını tespit ederek farkındalık sağlamaktadır. Oluşturulan kadro ve yapı ile mustehiklere teknik ve zekât ile finansal destek verilmektedir. İhtiyaç dahilinde farklı iş birliklerine de vesile olan Dompet Dhuafa kişilerin yeterli olduklarını gördükleri anda sistemin kendi kendini döndürmesi için kendini geriye çekmektedir. Programın başka ihtiyaç sahiplerine yetiştirdikleri kişiler vasıtasıyla ulaşmasını sağlamaktadırlar. Böylece bir toplumu kendi kendine yeten bir yapı haline zekât ile getirmektedirler. Vaka incelemesi için tıklayınız.
Akhuwat – Zekâta Dayalı Mikrofinans
Akhuwat Pakistan’ın Lahore şehrinde toplumun finansman ihtiyacını faizsiz ve karzı hasene dayalı mikro kredilerle karşılamaya çalışan kar amacı gütmeyen bir kuruluştur. Bağış ve zekât ödemeleriyle topladığı fonu tespit ettiği insanlara kredi suretinde vermektedir. İşletme maliyetlerini topladığı bağışlardan karşılamakta olup toplam bağışlara oranı % 6 civarındadır. Üçte bir oranında gönüllü çalışanlar ile birlikte ibadethaneleri dağıtım yeri olarak kullandıkları için bu maliyeti çok düşüktür. Sağlanan finansmanın geri dönüşüm oranı ise %99 civarındadır.
Kenya’da Kuraklığın Zekât Fonu ile Bertarafı Projesi
Malezya’nın Perlis eyaleti zekât meclisi ile Kenya’nın Kitui kasabası yönetimi, Kenya Kızıl Haç ve Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Dernekleri Federasyonunun 1.2 milyon $ dolar zekât fonuyla kuraklığın bertarafı için 2017 yılında yapılmış bir projedir. Bu proje ile 175 bin ailenin suya ulaşımı, 20 milyon dolar tarımsal ürün getirisi ve birçok yerel fayda sağlanmıştır. Bu raporda zekâtın dönüştürücü gücü işlenmiştir.
UNICEF – WASH Endonezya Hıfzısıhha Projesi
Endonezya’da sağlık problemlerinin çok olduğu bölgeler için UNICEF ile Endonezya zekât kurumunun birlikte hıfzıssıhhayı sağlamak amacıyla geliştirmiş olduğu bir projedir.
UNDP – BAZNAS Endonezya Yenilenebilir Enerji Projesi
UNDP ile Endonezya zekât kurumu BAZNAS’ın elektirik enerjisi olmayan bölgeler için geliştirdiği zekât fonu ile finanse edilen bir projedir. Jambi bölgesindeki elektirikten mahrum olan %10 civarındaki halkın elektriğe kavuşması için 350 bin dolarlık bir zekât fonu ayrılmış ve kurumların işbirliği ile proje hayata geçirilmiştir.
Birleşmiş Milletler Mülteci Zekât Fonu (The Refugee Zakat Fund)
Birleşmiş Milletler son zamanlarda zekâttaki potansiyeli fark etmiş olup bu bağlamda bir sürü proje geliştirmektedir. Mülteci Zekât Fonu ile de Müslümanların zekâtlarını toplayarak savaş ve diğer musibetlerden etkilenen mültecilere dağıtmayı hedefleyen 2019 yılında kurulmuştur. Bu fon ile birlikte BM Müslüman ülkelerdeki finansal gücünü artırmak istemektedir.
Dijitalleşme yükselişte
Burada ise dijital uygulama örnekleri mevcuttur:
Global Sadaqah, bir Ethis Venture girişimi olarak kitle fonlaması ile yardım projeleri için bağış toplamaktadır. Zekâta müstehak olabilebilecek projeleri ayrıştırarak zekât ile proje finansmanı sağlamaktadır.
Launch Good, Müslüman hedef kitle dikeyinde her türlü projenin fonlanmasına yönelik bir girişimdir. Zekâttan yararlanabilecek projeleri ayırarak üyelerinin zekâtlarını doğrudan bu projelere aktarmasını sağlamaktadır.
Bir Rus bankası olan Sberbank’ın da ortağı olduğu PayZakat proje bazlı çevrimiçi zekât toplama girişimidir.
Bizim de içinde olduğumuz Digital Zakat, başta hesaplama olmak üzere zekât yönetimini uçtan uca kapsamayı hedefleyen yerli bir fintek girişimdir.
Zekât yönetiminin geleceği
Zekât yönetimi yukarıda görüleceği üzere çok farklı boyutlar kazanmaktadır. Gerek ses getiren projeler gerekse de dijital uygulamalar zekâtın uygulama yönünün çeşitliliğine işaret ediyor. Bu uygulamaları yerel ölçekte geliştirecek nitelik ülkemizde mevcuttur. Biz gerekli adımları atarsak zekât yönetiminin geleceğine ilişkin güzel işler imza atabiliriz. Başta zekât yönetimi için nitelikli eğitimlerin hazırlanması ve bunun zekât uygulamalarını deruhte eden paydaşlara zorunlu hale getirilmesi elzemdir. Tabi ki bunun için Türkiye’de devlet destekli bir zekât kurumunun varlığı zaruridir.
Şuna da değinmeden geçmeyeceğim. Birleşmiş Milletler, Kızıl Haç gibi kurumlar zekât potansiyelinden pay almak için uyanık davranmaktadırlar. Gayrimüslimlerin bir zekât fonunu yönetmesi olası yanlışlara ve tehlikelere sebep olacağı muhtemeldir. Bir an evvel kendimize gelip bu konudaki hassasiyetimizi ecnebilere teslim etmememiz gerekmektedir. Diyanet’in en son zekât üzerine güzel bir çevrimiçi uygulamayı yayına alması ve Emlak Katılım Bankasının zekât fonu için radikal bir çıkış yapması güzel gelişmeler olsa da maalesef yeterli değildir.
Hasılı kelam, iyi bir zekât yönetimi zekâtın faili olmanın hakkını vermekten dolayısıyla iyi bir eğitimden geçiyor. Zekât ile ilgili gerekli arka planı ve gelecek tasavvurunu hazmettikten sonra iyi bir zekât yönetimi uygulamasını hayata geçirmek için tüm şartları sağlamış olacağız. Bugüne kadar hep zekâtın rakamsal potansiyeline işaret ettik, şimdi ise zekâtın yenileşimci, dönüştürücü ve kalkınmacı potansiyelini görmüş olduk. Ne dersiniz bu hareketin bir ucundan tutmak ister misiniz?