İmalat sanayi bir ülkedeki üretkenlik kapasitesini gösteren, sanayinin önemli alt kollarından biridir. Kapasite kullanım oranı (KKO) ise bir üretici tarafından üretilen ürün miktarının aynı ürünün üretilebileceği en yüksek miktara oranını ifade eder ve Türkiye’de sanayi sektörünün en ağırlıklı alt sektörü olan imalat sanayi üzerinden hesaplanır. İmalat sanayi KKO, TCMB tarafından imalat sanayinde faaliyet gösteren işyerlerine gönderilen aylık ve üç aylık İktisadi Yönelim Anketi’ne verilen cevaplara göre hazırlanır. Bu sayede mevcut üretimin yukarı ya da aşağı yönlü gidişatı hakkında bilgi edinilir. Türkiye’de imalat sanayinin üretim gücü, sanayi üretimindeki artış ya da azalışı gösteren sanayi üretim endeksi ve mevcut üretimin kapasitesini gösteren kapasite kullanım oranı üzerinden incelenebilir.
Türkiye’de sanayi üretim kapasitesinin giderek genişlediği, küresel ekonomide yükselen bir pazar ekonomisi olduğu bilinir. Nitekim en güncel OECD (2023) verilerine göre 2022 yılında Türkiye’de toplam sanayinin üretim değeri 143,2’yle endeks puanı 113 olan Avrupa’yı ve 102,9 düzeyinde olan Amerika’yı geçerek OECD sıralamasında İrlanda, Litvanya ve Polonya’dan sonra 4. sıraya yerleşmiştir. Türkiye’de imalat sanayi ve toplam sanayi üretim endeksleri benzer puanlara sahiptir. İmalat sanayi üretim endeksi 2009-2022 yıllarında istikrarlı bir şekilde yükselerek 146,01 düzeyine ulaşmış, 2023 yılında ise ufak bir gerileme yaşamıştır. Sanayi üretim endeksindeki bu genişlemenin imalat sanayi kapasite kullanım oranına yansımadığı görülür. 2007’de %82 olarak kaydedilen imalat sanayi KKO son 16 yılın en yükseğidir. 2009’da yaşanan ekonomik kriz nedeniyle sanayi üretiminde bir daralmanın yaşandığı, üretim endeksinin 59 seviyesine, kapasite kullanım oranının ise %67’ye kadar gerilediği kaydedilmiştir. 2010 ve sonrasında imalat sanayi üretim endeksinin sürekli olarak yükseldiği, üretim miktarının artışa geçtiği görülür. Bahsedilen yıllarda üretimdeki artışa rağmen kapasite kullanım oranı %75 civarında seyrederek bu oranda belirgin bir artış gerçekleşmemiştir. Üretim miktarındaki artışın kapasite kullanım oranına yansımadığı, üretimle kullanılan üretim kapasitesi arasında bir uyumsuzluğun ortaya çıktığı söylenebilir.
İmalat Sanayi Kapasite Kullanım Oranı (2007-2023)
Kaynak: EVDS, Üretim İstatistikleri
İmalat Sanayinin ve İmalat Sanayi Kapasite Kullanım Oranının Büyüme Hızı (2008-2023)
Sermaye Malı Sanayi Üretim Endeksi ve Yatırım Malı Sanayi Kapasite Kullanım Oranı (2007-2023)
Kaynak: EVDS, Üretim İstatistikleri
2007-2023 yıllarında mal gruplarına göre üretim sürecinde en çok üretilebilen ürün grubu başka malların üretiminde girdi olarak kullanılan ara mallar olmuştur. Herhangi bir malın üretiminde kullanılan bu mal grubundaki kapasite kullanım oranının yüksek olması normaldir. Tüketim malları ise hanehalkları ve devlet tarafından tüketilmek için satın alınan mallar olmak üzere dayanıklı ve dayanıksız tüketim malları olarak ikiye ayrılır. 2009 yılındaki ekonomik kriz ortamında ara malların üretim miktarındaki düşüşe bağlı olarak tüketim mallarının üretim miktarında da belirgin bir düşüş yaşanmıştır.
Yıllar içinde tüketim mallarının üretim miktarının ara mallardaki üretim kapasitesinin kullanımındaki artış ve azalışa göre bir seyir çizdiği görülür. Ancak, mal gruplarının tüketimine yönelik talebi belirlemek için uygulanan vergi indirimlerinin üretilen mal miktarında etkili olduğu bilinir. 2010-2017 yıllarında kullanım süresi nispeten uzun olan dayanıklı tüketim mal grubuna vergi indirimleri uygulanmıştır. Buna bağlı olarak bahsedilen yıllarda dayanıklı tüketim mallarının üretiminde KKO, dayanıksız tüketim mallarının üretiminde kullanılan kapasitenin üzerinde seyretmiştir.
Tüketim Malları ve Ara Mallar Üretiminde Kapasite Kullanım Oranları (2007-2023)
Toplam Devlet Geliri ve Vergi Gelirleri (2010-2022)
Kaynak: T.C. Strateji ve Bütçe Başkanlığı, Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri
İmalat sanayinin üretim endeksindeki pozitif yönlü gelişmeler ve çeşitli malların üretilmesini sağlayarak sektörler arası sanayi gelişimini olumlu yönde etkileyen sermaye mallarının üretim endeksindeki artış Türkiye’de sanayileşme hızının yükseldiğini gösterir niteliktedir. Ara malları ve sermaye mallarının üretiminde kapasite kullanımı nispeten yüksek seyretse de nihai tüketim mallarının üretim miktarında önemli bir yükseliş kaydedilmemiştir. Bu durumda ara malların ve sermaye mallarının yurtiçi ve yurtdışı ticaret dengesi önemli bir soru işareti olarak karşımıza çıkmaktadır.
Kaynakça
OECD (2023). Industrial production (indicator). doi: 10.1787/39121c55-en . Erişim: 25 Mart 2023.
TCMB (2018). Enflasyon Raporu. Erişim: 27 Mart 2023. https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Yayinlar/Raporlar/Enflasyon+Raporu/2018/Enflasyon+Raporu+2018-I
Kaynak: Sosyal Veri