Melih Turan
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِ
3-4 Aralık tarihinde İSAV’ın düzenlemiş olduğu Tarihte ve Günümüzde Zekat Uygulamaları Milletlerarası İlmi Toplantıda değerli hocam Ahmet Tabakoğlu ile birlikte hazırladığımız “Türkiye’de Zekât Potansiyelinin Yeniden Tespiti” adlı bir tebliğ sunmuştuk. Bu tebliğin ihtiva ettiği konu Türkiye’de zekat müessesesinin oluşumu noktasında, ekonomik verileri yansıtmasından dolayı önemlidir. Bu nedenle, yakın zamanda İSAV tarafından basılacak olan toplantı tebliğ kitabına ilgi uyandırmak için hazırlamış olduğumuz çalışmanın bir özetini aktarmak istedik.
Bir hadis-i şerifte Rasûlullah (asm.) şöyle buyurmuştur: “İslâm beş şey üzerine kurulmuştur: Allah’tan başka ilâh olmadığına ve Muhammed’in Allah’ın Rasûl’ü olduğuna şehâdet etmek, namaz kılmak, zekât vermek, hacc etmek, ramazân orucunu tutmak”(( Buhârî, İmân 1, 2; Müslîm, İmân 19, 22; Tirmizi, İmân 3; Nesâî, İmân 13))
Ancak günümüzde tarihi , ekonomik ve politik nedenlerden dolayı zekat meselesi ihmal edilen bir konu olmuştur. Çalışmada bu ihmalimizin nelere neden olduğu, Türkiye’de zekat müessesesinin oluşması, zekatın ne kadar gerekli bir rükün olduğu ve bu müesseseden doğacak ekonomik katkıları nazara verilmek istenmiştir.
Merhum Mehmed Akif’in
“Doğrudan doğruya Kur’an’dan alıp ilhamı
Asrın idrakine söyletmeliyiz İslam’ı”
dediği gibi bizde asrın idrakine hitap edebilmek için ekonomik veriler üzerinden zekatın ne kadar bir yekun teşkil ettiğini ve zekatın ekonomik potansiyelini göstermeyi amaç edindik. Öncelikle zekatın olmayışının nelere sebep olduğunu yani küresel ve yerel servet ve gelir eşitsizliklerine değinmeyi uygun bulduk.
Küresel Servet ve Gelir Eşitsizliği
2015 yılı için 62 kişi, en fakir 3,6 milyar insanın sahip olduğu toplam 1.76 Trilyon $ sahip bulunmaktadır. 2010’da 388 kişi ile dünyanın yarısının serveti eşit iken 5 yılda 62 kişi servetlerini 542 Milyar $ yani %45 oranında artırarak 1.76 Trilyon $’a çıkarmıştır. (OXFAM)
Küresel Servet Dağılımı
Kaynak: Credit Suisse Wealth Databook 2015.
Türkiye’de Servet Dağılımı 2015
| Yetişkin Türkiye Nüfusu (%) | Kişi Sayısı | |
0-10.000 $ | 73,5 | 39.016.005 |
10.000-100.000 $ | 24,6 | 13.058.418 |
100.000-1 Milyon $ | 1,8 | 955.494 |
| 1 Milyon $ Üzeri | 0,1 | 53.083 |
| Toplam Servet: 1,025 Trilyon $ | 100 | 53.083.000 |
Küresel Zenginlik Raporu Türkiye için 2010-2015 Verileri
| Nüfus (20 Yaş Üzeri Yetişkin) | Toplam Servet (Milyar$) | Dünyadaki Payı(%) | Kişi Başı Düşen Servet ($) | Kişi Başına Düşen Finansal Servet ($) | Kişi Başına Düşen Finansal Olmayan Servet ($) | Kişi Başına Düşen Borç ($) | |
| (2015 Ortası) | 53.083 | 1.025 | 0.4 | 19.301 | 10.089 | 15.256 | 6.044 |
Kaynak: Credit Suisse Wealth Databook 2015.
Türkiye’de Gelir Dağılımı 2015
Kaynak: TÜİK
Zekat Potansiyeli Çalışmasının Kapsamı
- Zekat hesapalamasında 3 farklı yönteme başvuruldu.
- GSYH 2. Servet Raporu 3. Forbes
- Türkiye’de Zekat Potansiyeli 1986 çalışmasının yanı sıra yurt dışı çalışmalar da kıstas alınarak ilerlendi. (Monzer Kahf, Salman Ahmed Shaikh, Shirazi, Nasim Shah )
- İlk yöntemde daha önceki çalışmalarda olduğu gibi Gayri Safi Yurtiçi Hasıla tahmini veriler ortaya konulmuştur. (Yöntem 1)
- Bu yönteme tarafımızca yenileri de eklendi.
- İkinci yöntemde ise diğer çalışmalarda pek rastlanmayan bir şekilde zekatın asıl mükellefiyetlerinden biri olan müterakim servet/zenginlik üzerinden bir denemede bulunuldur. Bu yöntemde Credit Suisse’in Küresel Zenginlik Raporu esas alınarak yola çıkılmıştır. (Yöntem 2)
- Son olarak ise Forbes Dergisinin yıllık olarak sunduğu En Zengin 100 listesindeki kişilerin servetleri üzerinden bir hesaplama yapılmıştır. (Yöntem 3)
Genel Hesaplama Kaideleri
- Ceteris Paribus (diğer tüm durumlar sabitken) varsayımı kullanıldı.
- Bireylerin zekat mükellefi, kişi başına düşen varlıkların da zekat verilebilecek nisabda olduğu farz edildi.
- Tahmine başvuruldu: “Rasûlullah (s.a.v.), bağ ve bahçe sahipleri için çıkardıkları üzüm ve meyvelerini tahmin edecek kimseler gönderirdi.”((Ebû Dâvûd, Zekat: 14; Nesâî, Zekat: 2.))
Yöntem 1: GSYH Üzerinden Zekat Potansiyeli
- Tarım keleminin zekatı genelinin doğal yöntemler dışında
sulanma araçları ile olduğu düşüncesi ile oran 1/20 yani %5. (Kardavi) - Sanayi kısmında da gelir üzerinden alındığı ve kaba bir hesap olduğu için %5 tercih edilmiştir. (Döndüren)
- Hizmetler kaleminin büyük bir miktarını ticaretten doğan kar oluşturduğu için oran %2,5 alınmıştır. Ticaret mallarının zekatı için bkz. (Döndüren)
- Dolaylı ölçülen mali aracılık hizmetleri” ve “vergi-sübvansiyon” kısımları zekatın konusu dışında oldukları için hesaplamaya dahil edilmemiştir.
| 2015 (GSYH) | 1.953.561.332.010 TL |
| GSYH içinde Potansiyel Zekat (2.98%) | 58.300.295.127 TL |
(Ayrıntılı hesaplamalar makalenin aslında yer almaktadır.)
Yöntem 2: Credit Suisse Küresel Zenginlik Raporuna Göre Zekat Potansiyeli
- Bu raporda Hanehalkı Bilanço Verileri (Household Balance Sheet (HBS)) baz alınarak en iyi tahminler hesaplanmaya çalışıldığı aktarılmıştır.
- HBS verileri olmayan yaklaşık 160 ülke için bir yıl veya daha fazla yıl esas alınarak standart ekonometrik teknikler ile veriler tamamlanmıştır.
- Kişi başına düşen servet hesaplamaları hanehalklarının finansal ve finansal olmayan (gayrimenkul ve toprak) varlıkları hesaplanarak borçlar düşüldükten elde edilmiştir.
- Türkiye HBS verileri olmayan ülkeler arasındadır.
- Türkiye için esas alınan hanehalkı bilanço verileri “Unicredit: CEE Households’ Wealth and Debt Monitor” kaynağından elde edilmiştir.
| Küresel Zenginlik Raporu 2015 Verileri | USD $ |
| Dünyadaki Toplam Zenginlik | 250.145.000.000.000 |
| Türkiye’deki Toplam Zenginlik | 1.025.000.000.000 |
| %81 Servete Sahip Olan %10’luk Nüfusun Zekat Potansiyeli | 20.636.962,500 $ |
| TL Bazında (2,90 kuru üzerinden) | 59.847.191,250 TL |
Türkiye’de En Yüksek Servete Sahip %10’un Toplam Serveti (%81) üzerinden hesaplama yapılmıştır.
(Ayrıntılı hesaplamalar makalenin aslında yer almaktadır.)
Yöntem 3: Forbes Dergisi En Zengin 100 Kişinin Zekat Potansiyeli
Forbes zenginler listelerinin en önemli özelliği; kanıtlanabilir, ölçülebilir, kanun nezdinde, devlet otoritesi karşısında, kamuoyuna hesabı verilebilir mülkler üzerinden yapılmasıdır.((FORBES, 2016 Mart Sayısı.))
İlk 100’de 114 kişi vardır.
Forbes En Zengin 100
| 2016 Sırası | İsim | Şirket | 2016 Serveti (Milyar $) | 2015 Serveti (Milyar $) | Potansiyel Zekat 2016 (Milyon $) | Potansiyel Zekat 2015 (Milyon $) |
| 1 | Murat Ülker | Yıldız Holding | 2.9 | 4.4 | 72.5 | 110 |
| 2 | Hüsnü Özyeğin | Fiba Holding | 2.6 | 2.7 | 65 | 67.5 |
| 3 | Ferit Şahenk | Doğuş Holding | 2.4 | 2.5 | 60 | 62.5 |
| 4 | Semahat Arsel | Koç Holding | 2.2 | 2.6 | 55 | 65 |
| 5 | Erman Ilıcak | Rönesans Holding | 2 | 2.2 | 50 | 55 |
| 5 | Mustafa Küçük | LC Waikiki | 2 | 450 | 50 | 11.2 |
| 5 | Rahmi Koç | Koç Holding | 2 | 2.5 | 50 | 62.5 |
| 5 | Şarık Tara | Enka İnşaat | 2 | 2.4 | 50 | 60 |
| 9 | Hamdi Ulukaya | Chobani Yoghurt | 1.8 | 1.35 | 45 | 33.7 |
| 9 | Suna Kıraç | Koç Holding | 1.8 | 2.2 | 45 | 55 |
| Toplam 114 | 94.7 | 100.4 | 2.367 | 2.510 |
Kaynak: FORBES 2016 Mart Sayısı.
Forbes En Zengin 100 Zekat Potansiyeli
| Kur $/TL | 2016 (Milyar) | 2015 (Milyar) |
| Toplam Servet ($) | 94.7$ | 100.4$ |
| Toplam Servet (TL) | 274.630 TL | 291.160 TL |
| Zekat Potansiyeli ($) | 2.367$ | 2.510$ |
| Zekat Potansiyeli (TL) | 6.865 TL | 7.279 TL |
Türkiye’de Zekat Potansiyeli 2015
| GSYH Üzerinden | 58.3 Milyar TL |
| Credit Suisse Küresel Zenginlik Raporu | 59.8 Milyar TL |
| Forbes En Zengin 100 Kişinin | 6.8 Milyar TL |
| Y1 + Y2 | 118.1 Milyar TL |
| 1/3’ü hesap dışı tutulduğunda | 78.73 Milyar TL |
| Toplam Zekat Potansiyeli | 80 Milyar TL |
Y1 (Gelir) ve Y2 (Servet) yöntemleri toplanarak aşağıdaki hadise istinaden 1/3’ü hesap dışı tutulmuştur. Elde edilen hesap 80 Milyar’a yuvarlanmıştır.((Resulullah’ın Dumet’ul Cendel Halkına göndermiş olduğu mektubunda “vergi hesabında küsuratın dikkate alınmayacağı” beyan edilmiştir. Bkz. Muhammed Hamidullah, El-Vesaiku’s-Siyasiyye Hz. Peygamber Döneminin Siyasi-İdari Belgeleri, no: 190.))
“Tahmin yaptığınız zaman (zekatınızı) alınız ve üçte birini bırakınız. Üçte birini bırakmazsanız dörtte birini bırakınız.”((Ebu Ubeyd, Kitab-ul Emval, Cemaleddin Saylık (çev.), İstanbul: Düşünce Yayınları, 1981, s. 472, hadis no: 1449.))
Dolayısı ile Türkiye’de zekat gelirinin en az 80 Milyar TL olması gerektiği sonucuna varılmıştır.
Bu muhtemel rakamın aslında minimum ve makul bir rakam olduğu şu kıyaslama ile görülebilir:
| En zengin 100’ün zekat potansiyeli (En gerçekçi hesaplama) | 6.8 Milyar TL |
| Toplam Zekat Potansiyeli | 80 Milyar TL |
| 114 kişinin toplam Potansiyele oranı | 8,50% |
Netice
- Yapılan bu çalışmada küresel servet eşitsizliği vurgusu ile Türkiye’deki eşitsizlikler nazara verilmiş ve Türkiye’deki zekat potansiyeli hesaplanmıştır. Hesaplamalar göstermiştir ki Türkiye’de en az 80 Milyar TL zekat potansiyeli olduğu saptanmıştır.
- En zengin 100 listesinin zekat matrahları potansiyelin %8,5’u göstermesi hasebiyle hesaplanan miktarın Türkiye için minimum bir rakam olduğunu ifade etmektedir.
- Türkiye’de zekat toplayan kurumlar çok çeşitlidir ve elimizde hepsini kapsayan bir bilgi bulunmamaktadır.
- Bu yüzden zekat görevini ifa edenler ve zekat miktarları ile ilgili veriler oldukça yetersiz olduğundan potansiyele ne kadar yakın olunduğu hakkında bir yorum yapılamamaktadır.
- İslam ülkelerinde, özellikle Türkiye’de ekonomik krizlerin, özellikle 2001 krizinin, Batıdaki kadar problemli olmamasının temel sebebi zekat ve benzeri uygulamalardır. Yoksa “İslam toplumlarında zekatın hepten ihmal edilen bir kavram ve gönüllü olarak algılanan bir bağış şeklinde olduğunu” söylemek mümkün değildir.
Yapılmış olan bu çalışma ile gerek toplumsal adaleti sağlamak ve servet dağılımının adil bir- şekilde olması hususunda adımların atılması, gerek fakirlik olgusu ile mücadele amacıyla zekatın dini birgerekliliğin yanında ekonomik ve sosyal bir gereklilik olduğu vurgulanmıştır.
- Dünya çapında gelir ve servet eşitsizliğine karşı çözümlerin yetersiz kaldığı bir ortamda İslam iktisat siyasetinin zekat ilkesi, eşitsizlikleri azaltmak ve adil gelir dağılımını sağlamak için şüphesiz en etkili bir yöntem olarak gözükmektedir.
- Türkiye son zamanlarda başlattığı Discover The Potential kampanyası ile bu potansiyeli keşfetmelidir.
Not: Bu çalışma İSAV tarafından basılacağı için verilerin ve araştırmanın bir kısmı burada zikredilmedi. Makaleyi merak edenler için kitap basıldığı zaman duyurulacaktır.