İslâm, inanç ve ibadetlerin yanı sıra insanlar arası ilişkileri ve ekonomik konuları da düzenleyen bir dindir. Bu çerçevede, İslâm tarihi boyunca zengin bir fıkıh mirası oluşmuş ve iktisadî konuları da kapsayan geniş bir fıkıh literatürü meydana gelmiştir. 1960’lardan sonra İslâm dünyasında ve Türkiye’de iktisadî hayatla bağlantılı çağdaş fıkhî problemler de bu kapsamda gündeme gelmeye başlamıştır. Bu yıllardan itibaren ilim adamları para, finans, borsa ve sigorta konularındaki birçok konu ve uygulamayı fıkhî açıdan ele almışlardır.

1. Türkiye’de Para, Finans ve Sigorta Konularında İslâm Ekonomisi Çalışmaları

İslâm, inanç ve ibadetlerin yanı sıra insanlar arası ilişkileri ve ekonomik konuları da düzenleyen bir dindir. Bu çerçevede, İslâm tarihi boyunca zengin bir fıkıh mirası oluşmuş ve iktisadî konuları da kapsayan geniş bir fıkıh literatürü meydana gelmiştir. 1960’lardan sonra İslâm dünyasında ve Türkiye’de iktisadî hayatla bağlantılı çağdaş fıkhî problemler de bu kapsamda gündeme gelmeye başlamıştır. Bu yıllardan itibaren ilim adamları para, finans, borsa ve sigorta konularındaki birçok konu ve uygulamayı fıkhî açıdan ele almışlardır.

1. Literatür Değerlendirme

Para, finans ve sigorta konularındaki Türkçe literatüre tarihî dağılım açısından bakıldığında, 80’li yıllardan önce alanla ilgili çalışma sayısı yok denecek kadar azdır. Literatürün özellikle 80’li yılların ikinci yarısından itibaren oluşmaya başladığı ve bu tarihlerden itibaren çalışma sayısının düzenli bir şekilde arttığı görülmektedir.

Literatürün gelişiminin bu tarihte başlamasında akademik ve ekonomik alandaki bazı gelişmelerin etkili olduğu tahmin edilebilir: Yüksek İslâm enstitülerinin ilahiyat fakültelerine dönüştürülmesi neticesinde bu kurumlarda lisansüstü eğitimin ve akademik makale yazım geleneğinin başlaması, Türkiye’de faizsiz bankacılığın “Özel Finans Kuruluşu” adıyla başlaması, İMKB’nin kuruluşu, enflasyonist ortamın getirdiği sorunlar ve sanayi teşvik kredilerinin verilmesi gibi ekonomik alandaki gelişmeler bu kapsamda zikredilebilir. Alanla ilgili çok sayıda kıymetli tebliğin bu dönemde ortaya çıkmasında, 80’li yıllardan itibaren çeşitli dallardan akademisyenler ile iş adamlarının katıldığı çok sayıda sempozyum düzenlemiş olan İslâmî İlimler Araştırma Vakfı’nın (İSAV) ciddi katkıları görülmektedir.

Konuların fetva/dinî yönünü irdeleyen çalışmaların büyük çoğunluğunun “İslâm hukuku” veya “İktisat tarihi” alanında uzmanlaşmış ilahiyatçı akademisyenlerce kaleme alındığı görülmektedir. Konuların iktisadî veya hukukî yönünü ele alan çalışmalar ise -Katılım bankacılığı merkezli olarak- daha ziyade iktisadî idari bilimler fakülteleri ve hukuk fakültelerinde görevli akademisyenler ve lisansüstü öğrencileri tarafından ortaya konulmuştur.

Para, finans, borsa ve sigorta konularındaki Türkçe çalışmaların, genellikle mevcut uygulamaları anlama ve bunlar hakkında fetva/hüküm verme amaçlı olduğu söylenebilir. Bu amaçla yapılan çalışmaların güncel gelişmeleri takip ettiği, mesela son yıllarda gündeme gelen “sukuk, bireysel emeklilik sistemi” gibi yeni uygulamaların hemen çalışmalara konu olduğu görülmektedir. Bu konuları iktisadî ve hukukî açıdan ele alan çalışmalar da benzer şekilde, bu uygulamaların dünyada ve ülkemizdeki konvansiyonel sistemlerle/uygulamalarla mukayesesini veya hukukî açıdan mevzuat içindeki yerini tespit etmeye çalışmaktadır.

Söz konusu alanlarda oluşan Türkçe literatürün, Arapça ve İngilizce yayınlara kıyaslandığında, nicelik ve nitelik itibariyle daha iyi bir seviyeye gelmesinin gerekli olduğu söylenebilir. Önceki yıllarda bu konuların, ilahiyat fakülteleri dışında akademik ve entelektüel açıdan kurumsal düzeyde yeterli ilgi görmemesinin istenilen düzeyde araştırma sayı ve kalitesine ulaşılamamasında etkili olduğunu söyleyebiliriz. Ancak son yıllarda Türkiye üniversitelerinde açılan “İslâm ekonomisi ve finansı” alanındaki araştırma merkezleri, enstitüler ve lisansüstü programların, konuyla ilgili Türkçe literatüre ciddi derecede katkı sağlayacağını öngörmekteyiz.

1. Literatür Listesi

Bu bibliyografya para, finans ve sigorta konularında Cumhuriyet döneminde 2015 yılı ortalarına kadar yapılmış çalışmaları kapsama amacıyla hazırlanmıştır. Önce matbu çalışmalardan tespit edilen künyeler konulara göre tasnif edilmiş; daha sonra çevrimiçi kütüphane kataloglarından istifadeyle listede bulunmayan künyeler eklenmiş ve mevcut künye bilgileri teyit edilmiştir.

Elinizdeki bibliyografyanın konuyla ilgili ilmî/akademik çalışmalardan oluşması için belli sınırlandırmalara da gidilmiştir. Konuyla ilgili bütün dergi yazılarına yer verilmemiş, yalnızca akademik/hakemli dergilerdeki makale ve araştırma notları listelenmiştir. İslâm borçlar hukuku alanındaki çalışmalardan, konumuzla ilgili olanlarına faiz ve katılım bankacılığı çerçevesinde yer verilmiş; salt hukukî çalışmalara ise yer verilmemiştir. Benzer şekilde, iktisat tarihi çalışmalarının da bir şekilde günümüzle bağlantılı olanları listede yer almıştır.

Literatür listemiz ana başlıklara ve alt başlıklara ayrılmıştır. Her bir alt başlığın içeriği ise “kitap ve kitap bölümü”, “tez”, “makale ve tebliğ” olmak üzere üçlü olarak tasnif edilmiştir. Başlıkların içerikleri, alfabetik olarak değil kronolojik olarak sıralanmıştır. Böylece literatürün gelişim seyrinin daha rahat izlenebilmesi amaçlanmıştır. İlgili literatür şu şekilde tasnife tâbi tutulmuştur:

1. Ortak İçerikli Çalışmalar

• Halil Günenç, Günümüz Meselelerine Fetvalar, 2 cilt, İstanbul: İlim Yayınları, 1978; 1985; İzmir: Anadolu Yayınları, 1998, 390+316 s.
• Ferit Yücel, İktisat Penceresinden İslâm, İstanbul: Er-Tu Matbaası, 1979, 95 s.
• Hamdi Döndüren, Çağdaş Ekonomik Problemlere İslâmî Yaklaşımlar, İstanbul: İklim Yayınları, 1988, 236 s.; İstanbul: Kültür Basın Yayın Birliği, 1993, 236 s.
• Mehmet Faysal Gökalp ve Güngör Turan, İslâm Toplumunun Ekonomik Yapısı, İstanbul: Fey Vakfı, 1993, 133 s.
• Hamdi Döndüren, Delilleriyle Ticaret ve İktisat İlmihali, İstanbul: Erkam Yayınları, 1993, 638 s; İstanbul: Erkam, 2010, 712 s. (gözden geçirilmiş yeni baskı).
• Halil Günenç, İslâm’da Ticaret, İstanbul: Faisal Finans Kurumu, ty., 109 s.
• Mustafa Özel, İktisat Risaleleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 1994, 284 s.
• HEYET, I. Uluslararası İslâm Ticaret Hukukunun Günümüzdeki Meseleleri Kongresi (Konya 1996), Mehmet Bayyiğit (ed.), Konya: Kombad Yayınları, 1997, 1123 s.
• Hamdi Döndüren, İslâmî Ölçülerle Ticaret Rehberi: 100 Soru-100 Cevap, İstanbul: Erkam Yayınları, 1998, 2002, 335 s.
• HEYET, İslâm Ekonomisinde Yönelişler Sempozyumu, Mustafa Aykaç (ed.), İstanbul: Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslâm Ülkeleri Ekonomik Araştırma Enstitüsü, 1998, 175 s.
• Bekir Gülce, İslâm’ın Ekonomik Boyutu, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001, 428 s.
• Ali Bardakoğlu, “Hukukî ve Ticari Hayat”, İlmihal II: İslâm ve Toplum, Ankara: T. Diyanet Vakfı Yayınları, 2002, s. 341-459.
• Mustafa Cevat Akşit, İslâm’da Ticaret Prensipleri, İstanbul 2001, 156 s.; İstanbul: Gaye Vakfı, 2004, 116 s.
• Abdülaziz Beki, İslâm’da Güncel Ticari Meseleler, Kayseri: Bekke Yayınları, 2005.
• Ahmet Tabakoğlu, İslâm İktisadı: Toplu Makaleler 2, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2005, 290 s.
• İzzet Er (Oturum başkanı), “Ticari ve İktisadî Hayat Kaynaklı Dinî Problemler – I”, Güncel Dinî Meseleler İstişare Toplantısı – II (16-18 Kasım 2007), 2008, s. 257-302.
• Mehmet Görmez (Oturum başkanı), “Ticari ve İktisadî Hayat Kaynaklı Dinî Problemler – II”, Güncel Dinî Meseleler İstişare Toplantısı – II (16-18 Kasım 2007), 2008, s. 303-336.
• Nihat Dalgın, Gündemdeki Tartışmalı Dinî Konular 2 (Ticaret Hayatımız), Samsun: Etüt Yayınları, 2010, 632 sayfa; 2012, 448 s.
• HEYET, Güncel Dinî Meseleler İstişare Toplantısı – III (10-12 Aralık 2010), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2013, 700 s.
• Hayrettin Karaman, Sorularla Müslümanlık 2: Ticaret Hayatı, İstanbul: İz Yayıncılık, 2010, 130 s.
• Hayrettin Karaman, İş ve Ticaret İlmihali, İstanbul: İz Yayıncılık, 2012, 448 s.2. Para, Kıymetli Evrak ve Enflasyon
  a-Para ve Kıymetli Evrak
  i-Kitap

• Sabri Orman, “Ebu Hamid Gazzali’nin Paraya İlişkin Görüşleri”, İslâm Bankaları, yy.: Uluslararası İslâm Bankaları Birliği Yayını, 1982.
• Hekimoğlu İsmail, Müslüman ve Para, İstanbul: Türdav, 1982, 148 s.
• Süleyman Karagülle, İslâm’da Denge Para, İzmir: Akyol Neşriyat, ty.
• HEYET, Para, Faiz ve İslâm (1984), Sabri Orman, İsmail Kurt (eds.), İstanbul: İSAV, 1987, 235 s.; 2. basım: 1992.
• Abdullah Durmuş, Fıkhî Açıdan Günümüz Para Mübadelesi İşlemleri, İstanbul: İSAM Yayınları, 2009, 176 s. (Yayımlanmış doktora tezidir).ii-Tez

• Beşir Gözübenli, “İslâm’da Para ve Fonksiyonları”, Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 1986, 186 s.
• Abdülaziz Beki, “İslâm Hukuku ve Türk Mevzu Hukukunda Kıymetli Evrak”, Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi, 1995, 371 s.
• Aytaç Aydın, “İslâm Hukukunda Kıymetli Evrak, Kambiyo Senetleri, Hisse Senedi ve Borsa”, Yüksek Lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, 1995, 344 s.
• Ali Keleş, “İslâm’a Göre Para Kavramı”, Doktora tezi, Uludağ Üniversitesi, 1998, 242 s.
• İbrahim Öztop, “İslâm Hukuku’nda Sarf Ahkâmı”, Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2003, 74 s.

iii. Makale ve Tebliğ

• Beşir Gözübenli, “Para Kavramına İslâmî Yaklaşım Üzerine Bazı Düşünceler”, Para, Faiz ve İslâm (1987), Sabri Orman, İsmail Kurt (eds.), İstanbul: İSAV 1992, s. 69-78.
• Hamdi Döndüren, “İslâm’da Para, Kredi, Faiz ve Enflasyon İlişkileri”, İslâmî Araştırmalar, 1/3 (1987), s. 56-70 (Ayrıca bkz. Para, Faiz ve İslâm (1987), Sabri Orman, İsmail Kurt (eds.), İstanbul: İSAV 1992, s. 183-216).
• Ali Keleş, “İslâm’a Göre Para Politikası Kavramı (Tarihi Bir Bakış ve Günümüzle Mukayese)”, İLAM Araştırma Dergisi, 2/2 (1997), s. 105-130
• Abdülaziz Bayındır, “Başlangıçtan Günümüze Kadar İslâm Toplumunda Madeni Paralar ve Kağıt Paralar”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (2000), s. 15-36.
• Ahmet Tabakoğlu, “İslâm Dünyasında Para ve Bankacılık Tecrübesi”, Türkiye’de Özel Finans Kurumları Teori ve Uygulama, İstanbul: Albaraka Türk Yayınları, 2000, s. 149-162.
• Halim Işık, “Eski ve Yeni Ahid’de Para ve Faiz”, Marife, 6/1 (2006), s. 51-77.
• Abdullah Durmuş, “Döviz Opsiyon İşlemi ve Fıkhî Değerlendirmesi”, İHAD, 13 (2009), s. 313-334.
• İbrahim Paçacı, “Altın-Para-Faiz İlişkisi ve Altının Vadeli Satışı”, Fıkhî Açıdan Finans ve Altın İşlemleri (Konya, 27-28 Nisan 2012), Halit Çalış (ed.), İstanbul: Ensar Neşriyat 2012, s. 411-436.
• Abdullah Durmuş, “Fıkhî Açıdan Altın Yatırım Fonu”, Fıkhî Açıdan Finans ve Altın İşlemleri (Konya, 27-28 Nisan 2012), Halit Çalış (ed.), İstanbul: Ensar Neşriyat 2012, s. 469-482.
• Beşir Gözübenli, “İslâm Borçlar Hukukunda Altınla İlgili Hükümler”, Güncel Dinî Meseleler İstişare Toplantısı – III (10-12 Aralık 2010), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2013, s. 473-481.
• Hamdi Döndüren, “Kur’an ve Sünnete Göre Altınla İlgili Ticaret Muameleleri”, Güncel Dinî Meseleler İstişare Toplantısı – III (10-12 Aralık 2010), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2013, s. 482-508.
• Abdurrahman Savaş, “İnternet, İnternette Sözleşme (Alış Veriş), Network Marketing ve Forex”, Güncel Dinî Meseleler İstişare Toplantısı – III (10-12 Aralık 2010), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2013, s. 361-396.
• Abdullah Durmuş, “İnternet Aracılığıyla Satış, Forex İşlemler, Network Marketing, Borsada Hisse Senedi Alım Satımı, Likit Fonlar ve Dini Hükümleri”, Güncel Dinî Meseleler İstişare Toplantısı – III (10-12 Aralık 2010), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2013, s. 397-436.
• Celal Emanet, “Emeviler Döneminde Para”, Hikmet Yurdu, VII/13 (2014), s. 251-269.b- Enflasyon
  i-Kitap

• HEYET, İslâm Açısından Enflasyon ve Çözüm Yolları, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1983, 312 s.
• Ali İhsan Samurkaş, Enflasyon Düşüncesi: Türkiye’de ve Hazreti Muhammed Döneminde, Ankara: Rehber Basın-Yayım, 1993, 530 s.
• Haluk Songur, İslâm Hukukunda Enflasyonlu Ortamda Ödeme, Isparta, 2008 (Yayımlanmış doktora tezidir).ii-Tez

• Ömer Faruk Habergetiren, “İslâm Hukukunda Paranın Değer Kaybı ve Buna Bağlı Hükümler”, Yüksek Lisans tezi, Harran Üniversitesi, 1997, 126 s.

iii. Makale ve Tebliğ

• Ali Şafak, “İslâm İktisadında Enflasyon ve Getirilen Önleyici Tedbirler”, Diyanet İlmi Dergi, 18/1 (1979), s. 5-24.
• Abdülaziz Bayındır, “Paranın Değer Kaybetmesiyle Ortaya Çıkan Problemler ve İslâm Hukukuna Göre Çözüm Yolları”, İslâm Açısından Enflasyon ve Çözüm Yolları, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1983, s. 11-70.
• Ali Şafak, “Enflasyon Olayı ve İslâm’da getirilen Önleyici Tedbirler”, İslâm Açısından Enflasyon ve Çözüm Yolları, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1983, s. 71-128.
• Hamza Aktan, “Enflasyon ve İslâm Ekonomi Politikası İçinde Enflasyona Karşı Alınabilecek Tedbirler”, İslâm Açısından Enflasyon ve Çözüm Yolları, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1983, s. 129-156.
• Osman Eskicioğlu, “Enflasyon ve Para”, İslâm Açısından Enflasyon ve Çözüm Yolları, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1983, s. 157-264.
• Servet Armağan, “Eflasyonun Tesiri Hakkında Bazı Düşünceler”, İslâm Açısından Enflasyon ve Çözüm Yolları, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1983, s. 265-303.
• Osman Eskicioğlu, “İslâm Hukukunda Enflasyonla İlgili Bazı Meseleler”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1983), s. 97-118.
• Ali Bakkal, “İslâm Hukukunda Para ve Fâiz Telâkkîsi Zâviyesinden Enflasyon Farkının Ödenmesi Problemi”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1995), s. 45-80.
• Abdülaziz Bayındır, “Maliyet Enflasyonu”, Kur’an Mesajı: İlmi Araştırmalar Dergisi, 1/1 (1997), s. 61-68.
• Abdülaziz Bayındır, “Talep Enflasyonu ve Ortaklık Sistemi”, Kur’an Mesajı: İlmi Araştırmalar Dergisi, 1/1 (1997), s. 24-31.
• Abdülaziz Beki, ““Faizli İşlemin Enflasyon Altındaki Faizinin Caiz Olduğu” Görüşüne Reddiye”, Avrupa İslâm Üniversitesi İslâm Araştırmaları Dergisi, 1/1 (2008), s. 128-136.
• Abdülaziz Bayındır, “Faizin Çerçevesi ve Faiz-Enflasyon İlişkisi”, Güncel Dinî Meseleler İstişare Toplantısı – III (10-12 Aralık 2010), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2013, s. 130-156.

Editör Notu: Bu başlık altında Abdullah DURMUŞ, Necmeddin GÜNEY, Abdullah KOÇDOĞAN tarafından hazırlanan ve Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi tarafından yayınlanan Türkiye’de İslâm İktisadı ve Finansı Literatürü adlı çalışmadan alınan literatür taraması bölümlerinin, konularına göre ayrılmış bir şekilde peyderpey islamiktisadi.net okuyucularına sunulması amaçlanmaktadır.
***

Kaynak: DergiPark